Vire surgente 'e Marte

[[File:Mars Valles Marineris.jpeg|upright=1|thumb|Marte, Viking 1 'o [[22 'e frevaro]] [[1980]]. Se pò veré 'o zzefunno d{{v}}a Valles Marineris]]
'''Marte''' jè 'o quarto [[chianeta]] d{{v}}o [[Sistema solare|sestemma sulare]] cunsideranno 'o scrastiamento d{{v}}o [[Sole]]<ref name="inaf">{{cita web|url=http://archive.oapd.inaf.it/pianetav/L15_03S.html|titulo=Marte|acciesso=11 'e Majo 2017}}</ref>; jè vesibbele â uocchio annuro e jè ll'urdemo d{{v}}e [[chianite terriestre|chianite 'e tipo terriestre]] aroppo 'a [[Mercurio]], [[Venere]] e 'a [[Terra]]. Annumenato 'o '''Chianeta russo''' pe mmiezzo d{{v}}o culore d"a scorza soja causato â ll'[[ossido 'e fierro]] ca 'a cummoglia<ref name="inaf" />, Marte piglia 'o nomme 'e nu [[Marte (dio)|Dio]] d{{v}}a [[mitologgia]] [[Impero Rumano|romana]]<ref name="inaf" /> e 'o simbulo astronomeco suojo rappresenta 'o scuto e 'a lanza d{{v}}o ddio ([[File:Mars symbol (fixed width).svg|16px|♂]]).

Mpurzine si tene nu crimma 'e scorza vascio (ntr'â 'e −120 °C e 'e −14 °C)<ref name="inaf"/>, 'o chianeta jè chillo ca assumeglia 'e cchiù â Terra ntra chille d{{v}}o sestemma sulare. 'A grannezza suoja stà â mità ntra chella d{{v}}a Terra e 'a Luna, e tene na renza 'e ll'asse e nu juorno luongo quase quanno 'a chillo terriestre. 'A scorza suoja tene vurcane, chiane, chiatre e solagne ca fanno penzà ca teneva na [[idrosfera]] meliune 'e anne ffa. 'A supraffigia d{{v}}o chianeta pare tené na meta 'e cratiere, pe bbia d{{v}}o defauto 'e agiente 'e smangiatura (cummo attivetà geologgeca, atemosfereca e idrosfereca) e 'o defauto 'e attivetà [[tettoneca d''e placche]] capace 'e furmà e 'e mudellà 'e strutture tettoneche<ref>Joseph G. O’Rourke, 1º 'e Noviembro 2012, ''Terrestrial planet evolution in the stagnant-lid regime: Size effects and the formation of self-destabilizing crust'', ''Icarus'', 221, 2, pp. 1043–1060.</ref><ref>Teresa Wong, 2 'e Julio 2015, ''Towards scaling laws for subduction initiation on terrestrial planets: constraints from two-dimensional steady-state convection simulations'', ''Progress in Earth and Planetary Science'', vol. 2, n. 1.</ref>. 'A vascia denzetà 'e ll'atemosfera nun jè capace 'e struiere na gruossa parte d{{v}}e [[meteoriti]], ca addonche appassano 'o turrieno cchiù spisso d{{v}}a Terra. Ntr'ê furmazziune geologgece se ponno allecurdà ll'[[Olympus Mons]] o monte Olimpo, 'o vurcano cchiù grusso d{{v}}o sestemma sulare sano e auto 27 km; 'e [[Valles Marineris]], nu luongo zafunno assaje cchiù gruosso 'e chille terriestre e nu granne craterio nt'ô emisfero 'e vascio ca cummoglia 'a parte d{{v}}o 40% 'e tutt{{v}}a supraffigia marziana<ref name="impact">{{cita web|url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_|autore=Ashley Yeager(19 'e Julio 2008).|titulo=Ashley Yeager "Impact May Have Transformed Mars". (19 'e Julio 2008).|acciesso=26 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref><ref name="north-south">{{cita web|url=http://www.guardian.co.uk/science/2008/jun/26/mars.asteroid?gusrc=rss&feed=science|titulo=Cataclysmic impact created the north-south divide on Mars|autore=Ian Sample|acciesso=26 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>.

Si bene veruto â uocchio annuro Marte sbaria assaje 'e culore, se penzava pe mmiezzo d{{v}}o rrovagno 'e chiante 'e staggione, ca cagnano siconn'ê periude 'e ll'anno. 'E sturie benute aroppo mperrò remmostrajeno ca nun jerano mare, ncarzie o sciumme e ca nu tene mango n'atemosfera denza. 'O nzaio fenale arrevaje d{{v}}a messione [[Mariner 4]], ca nt'ô [[1965]] scannagliajeno 'o turreno, mustranno nu chianeta desierto e ncuorio, cu gruosse trupee 'e arena. Ate messiune anna truato 'o rovagno 'e acqua 'e masco<ref>{{cita web|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html|titulo=NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended|autore=NASA|acciesso=15 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Ntuorn'ô chianeta runniano ruje satiellete natorale, [[Fobos (astronomia)|Fobos]] e [[Deimos (astronomia)|Deimos]], peccerille e cu na mbriana scuonceca.

== Asservazzione ==
{{Articulo prencepale|Asservazzione 'e Marte}}
[[File:Mars-19-09-2003.jpeg|thumb|upright=0.8|left|Na mmaggene 'e Marte â nu occhiaro amatoriale (2003).]]

Â [[uocchio annuro]] Marte pare 'e nu culore iallenizzo, purtuàllo o russigno e ppe' lommenosetà jè chillo ca cagna 'e cchiù nt'â ll'orbeta suoja ntr'â tutte 'e chianite â fora: 'a [[magnetudine paruta]] suoja jè ntr'â na spagliocca 'e +1,8 nfin'â nu massemo 'e −2,91 à ll'[[apposizzione (astronomia)|apposizzione]] perieleca<ref name=Marsfact>{{cita web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|autore=NASA|data=29 'e Noviembro 2007|titulo=MarsFact Sheet|acciesso=17 'e Abbrile 2018 |lengua=en}}</ref> (canasciuta cummo granne apposizzione). Ppe mmiezzo 'e ll'[[eccentrecetà orbitale]] 'o scastamiemto cagna â ognedune apposezzione producenno piccirille e granne apposezziune, cu nu diametro paruto ntr'â 3,5 e 25,1 [[siconno (geometria)|sicunne 'e arco]]. 'O 27 'e Aùsto [[2003]] ê 9:51:13 [[tiempo anneverzale|UT]] Marte steva abbecino â Terra cummo maje rint'â quase 60 000 anne: 55 758 006 km (zoè 0,372 719 UA). Zò fuje possebbele pecché Marte steva â nu ghiuorno â ll'apposezzione e â treje juorne â 'o perielio suojo, nu fatto ca 'o facette vesebbele assaje r{{v}}o chianeta. Tuttabota stu abbecenamiento jè sulo 'e poco cchiù auto 'e ll'ate. Verborazia 'o 22 'e Aùsto [[1924]] 'o scrastamiento zico fuje 'e 0,372 846 UA e se penza ca 'o 24 'e Aùsto 2208 sarrà 'e 0,372 79 UA<ref>{{Cita web |url=https://www.corriere.it/Rubriche/Astronomia/marteagosto/index.shtml |titulo=Corriere della Sera |editore=www.corriere.it |acciesso=8 'e Jugno 2018}}</ref>. 'O abbecenamiento cchiù auto 'e sti mille anne sarrà mmece ô 8 'e Settiembre 2729<ref>{{Cita web |url=https://www.cuandopasa.com/index.php?v=v8450j |titulo=Acercamiento de Marte a la Tierra - Año 2729 |editore=cuandopasa.com |lengua=es|acciesso=8 'e Jugno 2018}}</ref>, quanno Marte sarrà â 0,372 004 UA d{{v}}a Terra<ref>{{cita web|url=http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html|titulo="Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years"|autore=(22-08-2003)|acciesso=14 'e Aùsto 2010 |legua=en}}</ref>.

Cu ll'asservazzione ô [[occhiaro]] se ponno veré cierte minute d{{v}}a scorza, ca facettero chiaità â ll'astruonome d{{v}}o sirecesemo ô vintesemo seculo ncopp'â ll'asistenza 'e nu populo ncopp'ô chianeta. Avasta nu obbiettivo 'e 70-80 millimetre ppe veré nguacchie ascure e chiare ncopp'â scorza e 'e chiatre pulare<ref>{{cita web |url=https://www.ozscopes.com.au/what-can-you-expect-to-see-with-a-telescope.html |titulo=What can you expect to see with your telescope? |lengua=en|acciesso=21 'e Noviembro 2017}}</ref>; ggià cu nu 100 millimetre se pò canoscere 'o [[Syrtis Major Planum]]. Facennose ajutà â filtre culurate se pò mpurre canoscere 'e limmete ntr'â 'e reggiune 'e natora geologgeca devierza<ref>{{cita web |url=https://astronomyconnect.com/forums/articles/the-2016-opposition-of-mars-an-observers-guide.22/ |titulo=The 2016 Opposition of Mars – An Observer's Guide |autore=Brian Ventrudo |lengua=en |acciesso=21 'e Noviembro 2017}}</ref>. Cu nu obiettivo 'e 250&nbsp;mm e cunnizziune 'e vesebbeletà bbone songo visebbele 'e carattere prencepale d{{v}}a supraffigga, 'e rrellieve e 'e ncarze<ref>{{Cita web |url=https://science.howstuffworks.com/telescope12.htm |titulo=How Telescopes Work |editore=HowStuffWorks |data=8 'e Noviembro 2000 |lengua=en |acciesso=8 'e Jugno 2018}}</ref>. 'A vesione 'e sti minute pò jessere cummigliata 'a 'ufe 'e arena ncopp'â Marte ca ponno cummeglià purzine tutt{{v}}o chianeta<ref>{{cita web |url=https://www.blitzquotidiano.it/scienza-e-tecnologia/marte-e-le-tempeste-di-sabbia-che-attraversano-tutto-il-pianeta-rosso-foto-2486447/ |titulo=Marte, le spettacolari tempeste di sabbia durano mesi FOTO |data=16 'e Jugno 2016  |acciesso=8 'e Jugno 2018}}</ref>. Quanno se abbecena â ll'apposezzione accumencia nu periudo 'e [[moto â cemmerza paruta]], arò, peglianno sulo 'o cielo d{{v}}a terra, 'o chianeta pare fà nu muvimiento â cemmerza 'e chillo nurmale<ref>{{cita web|url=https://mars.nasa.gov/allaboutmars/nightsky/retrograde/|titulo=Mars Retrograde|acciesso=19 'e Majo 2015|lengua=en}}</ref> (addonche â ll'Uorto â ll'Occaso mmece ca â ll'Occaso â ll'Uorto) cu na orbeta ca pare ffà na cavezza (nt'â lengua ngrese "loop"); 'o muvemiento â cemmerza 'e Marte mperrò jè 'e 72 juorne.

== Storia 'e ll'asservazziune ==
[[File:Apparent retrograde motion of Mars in 2003.gif|thumb|upright=0.8|[[Moto â cemmerza paruto]] 'e Marte rint'ô 2003 e veruto d{{v}}a Terra (rializzata cu [[Stellarium]])]]
Aroppo â [[Venere]] e [[Giove]], Marte jè 'o chianeta cchiù facele â veré d{{v}}a Terra pe mmiezzo d{{v}}a lummenosetà relativa e d{{v}}o particulare culore russo. Perzò ggià 'e popule 'e cultura grieca-romana 'o nchippavano â mmaggene 'e [[Ares]]/[[Marte (dio)|Marte]], dio d{{v}}a [[uerra]]<ref name="inaf" />. Ntr'â 'e primme ca accumenciaje â chiaità 'e ll'asservazziune 'e Marte se pò allecurdà [[Aristotele]], ca s'addunaje ca passava â reto â Luna<ref>{{cita|Greco|p. 111}}</ref> penzanno 'e avé nu nzaio 'e nu [[Sestemma geocentreco|annevierzo geocentreco]]. Ô 13 'e Attrufe [[1590]] [[Michael Maestlin]] asservaje 'o sulo guattamiento saputo 'e Marte â Venere nt'â cità germanese 'e [[Heidelberg]]<ref>{{Cita web|http://www.projectpluto.com/mut_pln.htm|titulo=Assorted planetary/lunar events|lengua=en}}</ref>. Ô 1609 [[Galileo Galilei|Galileo]] fuje 'o primmo cristiano â appizzà nu ucchialone â Marte. Fu je sulo â fine d{{v}}o [[XIX seculo]] ca asservazziune e 'a migliurìa d{{v}}a tecneca ca facettero avé na vesione abbastante chiara e mnprecisa ppe canoscere cummo jè fatto 'o vero 'a superfiggia marziana. Ô 5 'e Settiembre [[1877]] nce fuje na apposizzione perieleca e rint'â chill'anno ô astronomo taliano [[Giovanni Schiaparelli]], nt'â chillo mumiento [[Milano]], pegliaje nu ucchialone 'e 22 cm ppe disegnà 'a primma mappa minuta 'e Marte d{{v}}. Nt'â mappa nc'erano chille ca fujeno annumenate "[[Ncarze 'e Marte|nCarze]]", ca aroppo se venette â sapé jessere sulo llesejune, sicommo 'a supraffigia d{{v}}o chianeta teneva na meta 'e luonghe riche annumenalle cummo â 'e sciumme d{{v}}a Terra<ref>{{cita|Sagan}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html|titulo=An Observational History of Mars |autore=Dave Snyder |acciesso=10 'ìe Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.

[[File:Percival_Lowell_observing_Venus_from_the_Lowell_Observatory_in_1914.jpg|thumb|left|upright=0.8|[[Percival Lowell]]]]

Schiaparelli tuttavòta traruceddete nt'â lengua ngrese 'o termene "ncarzo" cu ''canal'', zoè "lagne", e nun ''channel'', purtaje 'e scenziate 'e tutt{{v}}o munno â crerere ca ncopp'â Marte nce stevano furmaliette<ref>{{Cita web|url=https://www.nasa.gov/audience/forstudents/postsecondary/features/F_Canali_and_First_Martians.html|titulo=The 'Canali' and the First Martians|acciesso=19 'e Majo 2017|lenga=en}}</ref>, pe ntramente 'o scenziato chiataje sulo 'e gruosse surche ncopp'â supraffigia. Mprurenzato 'a stu fatto, ll' [[astronomo]] [[Stati Aunite d'America|merecano]] [[Percival Lowell]] funnaje nu [[asservatorio astronomeco|asservatorio]], ll'[[asservatorio Lowell]], ca teneva nu occhiaro 'e 300 e 450 mm ca benette ausato nt'â ll'apposizzione d{{v}}ô [[1894]] e chille aroppo. Pubbrecaje na morra 'e libbre ncopp'â Marte e ll'ideie ncopp'â ll'asistenza 'e bbita ncopp'ô chianeta e 'e ncarze artificiale avettero na gruossa mprurenza ncopp'â penione pubbreca<ref>{{Cita web|url=http://www.space.com/13197-mars-canals-water-history-lowell.html|titulo=Tracing the Canals of Mars: An Astronomer's Obsession|acciesso=19 'e Majo 2017|lengua=en}}</ref>. Ntr'â ll'astronome ca verettero 'e "furmaliette" 'e Marte se ponno sllercurdà mpurre [[Henri Joseph Anastase Perrotin|Henri Joseph Perrotin]] e Louis Thollon 'e [[Nizza]]<ref>{{cita libro |autore=W. W. Payne |capitulo=The Planet Mars |titulo=Popular Astronomy, vol. 3 |editore=The SAO/NASA Astrophysics Data System|anno=1896|paggene=345-348 |lengua=en}}</ref>. Nascette rint'ô stisso periudo 'a mmaggene 'e nu munno viecchio, ô cuntrario d{{v}}a Terra 'e mmiezza aità, arò 'a seccagna e 'o tiempo ncuorio custregnettero 'o populo 'e Marte â fravecà gruoose furmaliette: nu''[[topos]]'' ca avette nu gruosso socciesso nt'â [[fantascenza]].

Pe nu luongo tiempo se penzava ca Marte jera nu chianeta tutto cummegliato e chiante e 'e mare: 'e cagnamiente 'e staggione 'e Marte sciuglievano 'e chiatre â sstaggione e criavano gruosse nghuacchie ascure ncopp'â scorza d{{v}}o chianeta. Tuttavota tutto chello ca se vereva 'o occhiaro nun putette seggellà ste ideie: cu 'a migliurìa d{{v}}a qualetà d{{v}}e acchiale ncera nu avascamiento d{{v}}e ncarze, e ô [[1909]] [[Camille Flammarion]], cu nu ucchialone 'e 840 mm, verette disegne ma nisciuno furmalietto<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6843/abs/412209a0.html|titulo=Decline and fall of the martian empire |autore=Kevin Zahnle|acciesso=10 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. 'E staggiune 'e Marte sosciajeno, abbenché nun ce stevano nzaie, nu sacco 'e teorie ncopp'ô [[ecosestemma]] 'e Marte nfin'â ll'[[Anne 1960|anne sissanta]] d{{v}}ô [[XX seculo]]. Sempe pe sti teorie fujeno presentate pure scenarie minute ncopp'ô metabolismo e 'e cicle chimmeche suoje. 'E migliure facettero scuprì ruje satiellete natorale, [[Fobos (astronomia)|Fobos]] e [[Deimos (astronomia)|Deimos]], forze [[asteroide]] acchiappate â tumità d{{v}}o chianeta. 'A asistenza 'e sti satiellete fuje penzata â paricchio tiempo, tanto ca cchiù 'e nu seculo e mmiezzo primma [[Jonathan Swift]] nzertaje cocca ntimia nt'ô libbro ''[[Gulliver]]''. Tutt{{v}}e ll'aspiettele d{{v}}o pubbreco fujeno ncannate quanno, ô [[1965]], 'a sonda [[Mariner 4]] passaje p'â primma bota 'o chianeta sanza addunà niente <ref>{{cita web|url=http://www.space.com/18787-mariner-4.html|titulo=Mariner 4: First Spacecraft to Mars|editore=space.com|acciesso=19 'e Majo 2017|lengua=en}}</ref>. 'O primmo sbarcaggio 'e [[Sonda spazziale|sonde spazziale]] nce fuje sulo unnece anne aroppo, cu 'e mmessiune [[Programma Viking|Viking]] [[Viking 1|I]] e [[Viking 2|II]], ma nun addunajeno manco lloro 'a bbita. Aroppo ô vintesemo seculo Marte fuje n'ata vota 'a meta 'e na morra 'e sonde, mmerecane e [[Europa|europee]], ca purtajeno â na gruossa migliurìa d{{v}}e canoscenze ncopp'â natora d{{v}}o chianeta; grazzie â mmessione [[Mars Global Surveyor]], fernuta nt'ô [[2006]], se putette avé mappe assaje menute 'e 'a supraffigia sana 'e Marte. Ô [[2005]] 'a mmenestrazzione mmerecana cummissiunaje â [[NASA]] 'e sturie pe na possebbele messione 'e uommene nfin'ô chianeta.

== Esplorazziune 'e Marte ==
{{Articulo prencepale|Esplorazziune 'e Marte}}

Nce fujeno na meta 'e messiune ppe Marte faciute â ll'[[Aunione Sovieteca]], 'e [[State Aunite d'Amereca]], ll'[[Europa]] e 'o [[Giappone]] ppe sturià 'a geologgia, ll'atemosfera e 'a supraffigia. 'A mmità 'e ste messiune tuttavota fujeno nsocciesse 'e perdete e na morra 'e ncunveniente tecnecheì<ref name="missions">{{Cita web |url=http://www.planetary.org/explore/space-topics/space-missions/missions-to-mars.html |titulo=Missions to Mars  |lengua=en |acciesso=12 'e Julio 2018}}</ref>. 'E possebbeletà 'e truà 'a bbita ncopp'â stu chianeta, accussì cummo jè mmò, songo vasce assaje; tuttavota, si maje fusse segellata 'o rrafagno 'e acqua nt'â ttiempe luntane, 'a probabbeletà 'e truarla sagliessero assaje. 'E messiune spazziale songo vinculate â [[Fenestra 'e lanzo|fenestre 'e lanzo]] 'e ruje e 'e ttreje mise ogne 780 juorne, zoè 'o periudo sinoddeco<ref>{{Cita|Seedhouse|p. 132}}</ref>.

=== Messiune passate ===
[[File:Mars Viking 11h016.png|thumb|upright=0.8|Vesione d{{v}}a supraffigia 'e Marte â [[Viking 1]] (1978).]]

'O primmo socciesso s'avette int'ô 1964 cu 'o trasèto d{{v}}ô [[Mariner 4]] rd{{v}}a [[NASA]]<ref name="missions" />. 'A primma asservazzione abbecenata 'e Marte addeventaje 'o mutivo 'e nu sacco 'e allaie: simbé â nu lato ll'aentusesmo gruosso d{{v}}o succiesso eva purtà ll'ecunumia e 'a politeca pe ate messiune, â ll'ato lato 'e risurdate devierze 'e ll'aspiette 'e nu chianta ricco 'e bbita e chiante, purtattero â avascià 'e sorde rate pe ll'esplorazzione d{{v}}o chianeta, agghiurnanno 'e messiune ggià penzate<ref>{{Cita|Tatarewicz|p. 74}}</ref>. 'O primmo sbarcaccio mmece nce fuje ô 1971 grazzie â 'e suvieteche [[Prugramma Mars#Mars 2 e 3|Mars 2 e 3]] ca mperrò perdettero 'e cuntatte cu 'a Terra poche minutele aroppo<ref name="missions" />. Aroppo fuje lanzato d{{v}}a NASA 'o [[prugramma Viking]] d{{v}}ô 1975, cu ruje satiellete cu nu modulo 'e sbarcaggio ca tuccajeno 'a supraffigia nt'ô 1976<ref name="missions" />. 'O [[Viking 1]] rimanette ppe seje anne, tramente 'o  [[Viking 2]] ppe treje<ref name="missions" />. Grazzie â llòro se putettero avé 'e primme futugrafie â cculure d{{v}}a supraffigia 'e Marte 'e qualetà accussì auta â jessere ancora ausate.
[[File:1972 CPA 4114.jpg|thumb|left|Francombullo d{{v}}a Lander Mars 3 ([[Aunione Sovieteca]], 1972)]]
Nt'ô 1988 'e module sovieteche d{{v}}o [[Prugramma Phobos]] (Phobos 1 e Phobos 2) fujeno mannate pp'ô sturio 'e Marte e d{{v}}e dduje lune d{{v}}e soje; 'o signale 'e Phobos 1 se perdette pe tramente ca jera 'e tranzeto e Phobos 2 ngarraje â mannà futugrafie d{{v}}o chianeta e 'e Fobos, mperrò se ntufaje primma 'e lebberà 'e ruje sonde ncopp'â luna<ref name="missions" />. Aropp'â rocoliata dint'ô 1992 d{{v}}o [[Mars Observer]]<ref name="missions" />, 'a NASA mannaje ô 1996 'e [[Mars Global Surveyor]]<ref name="missions" />; 'a messione fuje nu socciesso e fernette ô 2001. 'E cuntatte se nfucetijeno nt'ô Noviembro d{{v}}ô 2006 aroppo riece anne. Nu mese aroppo ô lanzo d{{v}}o Surveyor, 'a NASA lanzaje 'o [[Mars Pathfinder]] cu 'o robot [[Sojourner]], ca sbarcaje nt'ô [[Ares Vallis]]<ref name="missions" />; mpurre sta messione fuje nu socciesso e addeventaje annumenate ppe 'e mmaggene ca mannaje ncopp'â Terra. Ô 2001 'a NASA mannaje 'o satiellete [[2001 Mars Odyssey|Mars Odyssey]] ca, cu nu [[spettrometro]] â [[ragge gamma]], truaje gruosse tummule 'e idrogeno rint'â [[regolite]] marziana. Se penza ca ll'idrogeno steva rint'â gruosse deposète 'e chiatre<ref>{{cita web|url=http://www.space.com/missionlaunches/odyssey_update_030314.html|titulo=Odyssey Spacecraft Generates New Mars Mysteries|autore=Robert Roy Britt|acciesso=24 'e Noviembro 2008 |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090202174659/http://www.space.com/missionlaunches/odyssey_update_030314.html |dataarchivio=2 'e Frevaro 2009 |lengua=en}}</ref>. 'A messione d{{v}}a sonda fernette int'ô Settiembre 2010 e aroppo se ausaje cummo satiellete 'e nchippo rint'ê cummunecazzione ntr'â 'e messiune ncopp'â supraffigia d{{v}}o chianete e 'e cintre 'e cuntruollo â terra<ref name="missions" />.

[[File:MER Spirit Lander Pan Sol16-A18R1 br2.jpg|thumb|upright=0.9|'O modulo 'e sbarcaggio 'e [[Spirit (rover)|Spirit]] futugrafato d{{v}}ô rover stisso aroppo 'o sbarcaggio (2004).]]

Ô 2003 ll'[[Aggenzia Spazziale Europea|ESA]] lanzaje 'o [[Mars Express|Mars Express Orbiter]] nzemmora 'o modulo 'e sbarcaggio [[Beagle 2]], ca fuje addecchiarato perduto nt'ô Frevaro 2004<ref name="missions" />. 'A chiorma d{{v}}o [[Planetary Fourier Spectrometer]], alluggiata rint'ô satiellete, addunaje 'o rrafagno 'e metano. Nt'ô giùgno 2006 ll'ESA annunziaje 'o smecciamiento 'e [[Aurora polare|aurore]]<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v435/n7043/abs/nature03603.html|titulo=Discovery of an aurora on Mars|autore=Bertaux et al., Jean-Loup (9 'e giùgno 2005)|acciesso=24 'e nuvembre 2008 |lengua=en}}</ref>. 'O 12 'e aùsto 2005 fuje 'a bbota 'e [[Mars Reconnaissance Orbiter]] d{{v}}a NASA, ca appassaje â meta ô 10 ì'e marzo 2006 ppe na messione 'e ruje anne. Ntra 'e busse nce steva 'a ffà na mappa d{{v}}o turrieno 'e Marte e d{{v}}e cunnizziune atemosfereche ppe truà nu loco ppe sbarcà nt'ê messiune aroppo. 'O Mars Reconnaissance Orbiter scattaje 'e primme mmaggene 'e vvalanghe nt'ô polo 'e coppa d{{v}}o chianeta ô 3 'e Marzo 2008<ref>{{cita web|url=https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2008/03mar_avalanche|titulo=Avalanches on Mars|autore=Tony Phillips|acciesso=29 'e majo 2017 |lengua=en}}</ref>. 'O [[Phoenix Mars Lander]], lanzato ô 4 'e aùsto 2007, appassaje 'o polo 'e coppa ô 25 'e majo 2008<ref name="missions" />. 'O modulo teneva nu vrazzo meccaneco cu nu raio 'e azzione 'e 2,5 metre ppe forà ppe nu metro 'o turreno, na telecamera piccirlla ca 'o 15 'e giùgno 2008 scuprette na sustanza ca ô juorno 20 d{{v}}o stisso mise s'addunaje jessere acqua<ref>{{cita web|url=http://www.nasa.gov/missions/solarsystem/phoenix_water.html|titulo=Phoenix: The Search for Water, NASA|acciesso=23 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://uanews.org/node/20276|titulo=Frozen Water Confirmed on Mars |autore=University of Arizona news|acciesso=23 'e nuvembre 2008 |lengua=en}}</ref>. 'A messione fernette ô 10 'e Noviembro cu 'o perdemiento 'e tutt{{v}}e cuntatte quanne accumenciaje 'a vernata marziana. N'avette socciesso mmece 'a messione [[Fobos-Grunt]] pp'â luna Fobos, lanzata nt'ô nuvembre d{{v}}ô 2011 e caruta nterra 'o Jennaro aroppo, aroppo ca cierte prubbreme tecnece aroppo 'o trazeto int'â ll'[[orbeta terriestre vascia]] nun facettero ngarrà 'o gammeno<ref name="missions" />. Ntr'ô 2007 eô 2011, ll'ESA e ' Russia purtajeno a na fintaria d{{v}}o viaggio 'e ll'uommene ppe' Marte e rituorno, pe 'o pruggetto [[Mars-500]]<ref>{{Cita web |url=http://mars500.imbp.ru/index_r.html |titulo=Проект "Марс-500" (Projekt "Mars-500")|editore=mars500.imbp.ru |lengua=ru |acciesso=13 'e Julio 2018}}</ref>.

=== Messiune 'e mmò ===
[[File:MSL concept February 2007 - PIA09201.jpg|thumb|left|upright=0.8|Fintaria d{{v}}o Mars Science Laboratory, 2007]]
'E ruje rover gemielle [[Spirit (rover)|Spirit]] (MER-A) e [[Opportunity]] (MER-B), lanzate d{{v}}a NASA, tuccajeno 'o turreno marziano ô Jennaro 2004. Ntr'â 'e scupierte cchiù mpurtante nce fuje 'o nzaio d{{v}}o rafagno 'e acqua ô stato liqueto intô passato, grazzie â truata 'e asteme int'ê ruje loche 'e sbarcaggio<ref>{{cita web|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/science/|titulo=Looking for Signs of Past Water on Mars|autore=NASA|acciesso=24 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. 'E [[riavule 'e arena]] e 'e gruosse curriente alluongajeno 'a bbita d{{v}}e rover grazzie â pulizzia d{{v}}e [[Module fotovoltaece|panielle sulare]]. 'O 22 'e Marzo 2010 se perdettero 'e cuntatte cu 'o Spirit<ref>{{cita news|url=https://www.universetoday.com/85923/end-of-the-road-for-spirit-rover/|titulo=End of the Road for Spirit Rover|editore=Universe Today|autore=Atkinson, Nancy|data=25 'e Majo 2011|acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>, pe tramente Opportunity nce sta ancora<ref>{{cita web|url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=6844|titulo=Mars Rover Opportunity Begins Study of Valley's Origin|editore=nasa.gov|acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. 'O 6 Austo 2012 sbarcaje ncopp'â Marte 'e rover [[Mars Science Laboratory|Curiosity]], 'o cchiù gruosso e 'o cchiù cumprecato fravecato d{{v}}a NASA<ref>{{cita news |titulo=«Curiosity è al sicuro su Marte. Incredibile...» Festa da oro olimpico alla Nasa per il rover |data=6 'e Austo 2012 |editore=Corriere.it |url=http://www.corriere.it/scienze_e_tecnologie/12_agosto_06/rover-sbarco-marte-riuscito_fc0f08cc-df8e-11e1-a2e0-2a62fa6322b0.shtml |acciesso=6 'e Austo 2012}}</ref><ref>{{cita web |titulo=La sonda Curiosity arriva su Marte |data=6 'e Austo 2012 |editore=LaStampa.it |url=http://www3.lastampa.it/scienza/sezioni/news/articolo/lstp/464796/ |acciesso=6 'e Austo 2012}}</ref>, cu 'o busso 'e capì 'a capacetà d{{v}}o chianeta 'e uspità 'a bbita. 'A sonda truaje acqua, zurfo e sustante clorurate int'ê primme campiune 'e turrieno marziano cummo nzaio 'e na chimeca cumpressa. 'A NASA ricette ca 'o risurdato seggellaje ca 'e strumiente d{{v}}a sonda fatecavano buono, e ca fujeno truate nnizzie 'e cumpuoste urganece, ma ca jè capace ca fujeno purtate ncopp'â Marte stisso d{{v}}a Curiosity<ref>{{cita web|titulo=NASA Mars Rover Fully Analyzes First Soil Samples|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/news/msl20121203.html|editore=[[NASA]]|data=3 'e Decembre 2012 |lengua=en}}</ref>.

'A [[Mars Orbiter Mission]], annumenata pure ''Mangalyaan'', fuje 'a primma messione ppe esplurà Marte 'e ll'[[Indian Space Research Organisation]] (ISRO). 'O vettore fuje lanzato ô 5 'e Noviembro 2013 pe puté trasere int'â ll'orbeta marziana ô 24 'e Settiembre 2014<ref name="missions" />. 'A messione fuje penzata pe fravecà 'e tecneche pe prugettà, prugrammà e cuntrullà na messione interplanetaria. Ll'aggenzzia spazziale nniana fuje addonche 'a quarta â appassà â Marte, aroppo â russa RKA, 'a mmerecana NASA e ll'europea ESA<ref>{{Cita web |url=https://www.wired.it/scienza/spazio/2014/09/24/india-arrivata-marte/ |titulo=Anche l'India è arrivata su Marte - Wired |editore=Wired |data=24 'e Settiembre 2014  |acciesso=13 'e Julio 2018}}</ref>. 'A sonda [[MAVEN]] fuje lanzata ô 18 'e Noviembro 2013 cu nu razzo vettore Atlas V d{{v}}a Cape Canaveral Air Force Station, pe se puté mpizzà nt'â ll'orbeta ellitteca ntuorno â Marte ô 22 ' e Settiembre d{{v}}ô 2014<ref name="missions" />, cu n'autezza 'e nuanta meglio (145&nbsp;km) e {{formatnum:3870}} meglia (6228 km) d{{v}}â scorza. Ô 14 'e Marzo 2016 ll'ESA lanzaje 'o Trace Gas Orbiter (TGO) e 'o Lander Schiaparelli, parte d{{v}}a messione [[ExoMars]], nu pruggetto arò ll'[[Italia]] fuje 'o primmo â caccià 'e sorde<ref>{{cita web|url=http://www.asi.it/it/flash/esplorare-lo-spazio/exomars-sbarco-congiunto-su-marte|titulo=EXOMARS: sbarco congiunto su Marte|autore=Agenzia Spaziale Italiana (ASI)|acciesso=29 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. 'O Lander Schiaparelli cercaje, sanza ngarrà, 'e sbarcà ô 16 'e Attrufo 'e chill'anno<ref>{{cita news |url=http://www.lastampa.it/2016/10/21/scienza/tuttoscienze/ecco-quello-che-resta-della-sonda-schiapparelli-si-schiantata-a-allora-su-marte-NingvZAwf0Yw20MV6neweJ/pagina.html |titulo=Ecco quello che resta della sonda Schiaparelli: “Si è schiantata a 300 all’ora su Marte”  |data=21 'e Attrufo 2016}}</ref>.

=== Messiune â fà ===
'A [[fenestra 'e lanzo]] d{{v}}ô 2018 ntrojeta sulo 'a messione mmerecana [[InSight]]<ref>{{cita web |url=https://mars.nasa.gov/news/nasa-approves-2018-launch-of-mars-insight-mission |titulo=NASA Approves 2018 Launch of Mars InSight Mission |acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref> cu nu lander e ruje [[CubeSat]]<ref>{{cita web |url=http://www.airspacemag.com/daily-planet/cubesats-rescue-180955544/?no-ist |titulo=CubeSats to the Rescue? |acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>, sulo fly-by, pe ffà nu sturio accuoveto d{{v}}a parte 'e rinto d{{v}}o chianeta. Nt'â fenestra aroppo, â mmità d{{v}}ô 2020, se nzonna nu nummero cchiù auto 'e messiune, 'e na meta 'e aggenzie pubbreche e private. Nt'ô chiano 'e [[ExoMars]] sarrà mannato nu rover ncopp'â supraffigia suoja: isso sarrà 'o primmo rover ca pò forà 'o turreno nfin'â ruje metre 'e prufonnetà pe veré si nce stà 'o vero 'a bbita ncopp'ô chianet<ref>{{cita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/SEM1NVZKQAD_0.html/|titulo=ExoMars|autore=ESA| urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090223132712/http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/SEM1NVZKQAD_0.html |dataarchivio=23 'e Frevaro 2009 |acciesso=29 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6133712.stm|titulo=European Mars launch pushed back|autore=Paul Rincon BBC News|acciesso=25 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. 'E campiune sarrìano analessate d{{v}}a Urey, nu relevatore 'e materia organeca e ossidante fenanziato d{{v}}a NASA capace 'e truà astieme 'e molecole organeche e veré si nce stà bita e cosa 'a facette sbanì<ref>{{cita web|url=http://marsprogram.jpl.nasa.gov/gallery/spacecraft/20070209_PIA09174.html|titulo=Urey: Mars Organic and Oxidant Detector|autore=NASA|acciesso=6 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. 'A messione Exomars tene ntr'â 'e busse suoje 'e fravecà 'e tecneche pe esplorà 'o chianeta pe na "Mars Sample Return", zoè na messione 'e jire e 'e tunrà ncopp'â Terra<ref>{{cita web|url=http://www.asi.it/it/attivita/sistema_solare/exomars|titulo=EXOMARS. Un rover europeo sul Pianeta Rosso|autore=Agenzia Spaziale Italiana (ASI)|acciesso=6 'e Frevaro 2009}}</ref>. 'A NASA ntrojeta 'e mannà [[Mars 2020]], nu rover gemiello 'e Curiosity ma cu strumiente scentifeche devierze, pe capì si se pò abbetà ncopp'â Marte, cummo jè 'o tiempo e preparà messiune cu cristiane, pruanno mpure 'a fravecazzione 'e ossigeno [[in situ]]<ref>{{cita web |url=https://mars.nasa.gov/mars2020/ |titulo=Mars 2020 Rover |acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. 'O NICT 'e [[Tokyo]], National Institute of Information and Communications Technology, nzemmora â ll'Università 'e Tokyo penzaje 'o Mars Terahertz Microsatellite, nu microsatiellete ppe 'o sturio 'e ll'[[Isotopo|isotope]] 'e ossigeno nt'â atemosfera marziana, ca sarrìa lanzato cummo payload sicunnario 'e na messione ca s'adda chiarì<ref>{{cita web |url=http://www.soumu.go.jp/main_content/000462914.pdf |titulo=惑星資源探査⼩型テラヘルツ探査機 |lengua=ja |acciesso=30 'e Majo 2017}}</ref>. Mpure Mars Hope adda sturìa lì'atemosfera, zoè na sonda 'e ll'[[Emirate Arabe Aunite]] ca sarrìa lanzata d{{v}}ô [[centro spazziale 'e Tanegashima]]<ref>{{cita web |url=http://emm.ae/mars-probe |titulo=Emirates Mars Mission Hope Spacecraft |acciesso=30 'e Majo 2017 | lengua=en}}</ref>. Ll'[[aggenzzia spazziale cinese]] mannarà na sonda cchiù cumprecata cu orbiter, lander, rover e nu radar 'e prufonnetà ppe fravecà na mappa d{{v}}a scorza marziana nfin'â na prufonnetà 'e quattruciente mietre<ref>
{{cita web |url=http://www.reuters.com/article/us-china-space-mars-idUSKCN10Z07B |titulo=China shows first images of Mars rover, aims for 2020 mission |acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>.

[[File:Mars Food Production - Bisected.jpg|thumb|upright=0.8|Na fravecazzione in situ 'e robba ppe ffà campà na chiorma 'e crestiane]]

Dint'â fenestra aroppo, nt'ô 2022, ll'Indian Space Research Organisation, aropp'ô socciesso 'e Mars Orbiter Mission ntrojeta na siconna messione, [[Mars Orbiter Mission 2]] cu orbiter, lander e rover, pe capì ancor'e cchiù cummo jè fatta 'a scorza marziana<ref>{{cita web |url=http://www.sciencemag.org/news/2017/02/india-eyes-return-mars-and-first-run-venus |titulo=India eyes a return to Mars and a first run at Venus|acciesso=30 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. Sempe int'ô 2022, 'a suggità [[SpaceX]] vole mannà na naveciella pe fravecà in situ tutto chello ca pò servì â na messione cu crestiane nt'ô [[2024]]<ref>{{cita web |url=https://www.theguardian.com/technology/2017/sep/29/elon-musk-spacex-can-colonise-mars-and-build-base-on-oon |titulo=Elon Musk: SpaceX can colonise Mars and build moon base |lengua=en |acciesso=4 'e Attrufo 2017}}</ref>. LL'esplorazzione cu chiorme 'e crestiane 'e Marte jè nu busso luntano ppe 'e State Aunite pe trammeto d{{v}}o [[Vision for Space Exploration]] cummunecato nt'ô 2004 â [[George W. Bush]]<ref>{{cita web|url=http://www.space.com/news/bush_plan_faq_040115.html#whenmars|titulo=Britt, Robert. "When do we get to Mars?"|acciesso=25 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref> e ca aroppo avette 'a asola 'e [[Barack Obama]]<ref>{{cita web| url=https://www.theguardian.com/science/2016/oct/11/obama-mars-mission-nasa-habitats-space-travel-2030 |titulo=Barack Obama revives call to put humans on Mars by the 2030s |lengua=en |acciesso=30 'e Majo 2017}}</ref> e [[Donald Trump]]<ref>{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/news/2017/04/24/get-mars-first-term-donald-trump-talks-nasa-astronauts-livestream/ |titulo='Get to Mars during my first term': Donald Trump talks to Nasa astronauts in livestream |lengua=en |acciesso=30 'e Majo 2017}}</ref>. Nu pattamiento ntr'â NASA e [[Lockheed Martin]] purtaje â accumenzaglia d{{v}}o pruggetto [[Orion (veiculo spazziale)|Orion]], cu na messione pp'ô  pp'â Luna pe ppo' appassà â Marte. Ô 2028 'a [[NASA]] tene 'o busso 'e mannà crestiane ncopp'â Marte cu 'a [[messione spazziale]] [[Mars Base Camp|Mars Base Camp (MBC)]]. Ll'ESA mmece ntrojeta 'e mannà ncopp'â Marte ntr'â 'o 2030 e ô 2035.<ref>{{cita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/ESAONKTHN6D_0.html|titulo=Liftoff for Aurora: Europe's first steps to Mars, the Moon and beyond|data=(11 'e Attrufo 2002) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20101002175305/http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/ESAONKTHN6D_0.html |dataarchivio=2 'e Attrufo 2010 |acciesso=29 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>.

== Furmazzione ==
Marte nse furmaje 4,6 meliarde 'e anne fa, cu na storia spiccicata â ll'ati ttreje chianite terriestre, e zoè aroppo ca 'a nebbelosa sulare se addenzaje, specie pp{{v}}e [[Silicato|silicate]]. Pe mmiezzo d{{v}}o scrastamiento d{{v}}ô Sole cchiù aùto 'e chillo d{{v}}a Terra, nt'â accumenzaglia d{{v}}a furmazzione 'e ll'orbeta 'e Marte steva na cuncentrazzione chchiù aùta 'e elemiente cu nu vascio punto ' vollezzione, cummo 'o [[cloro]], 'o [[fosfuro]] e 'o [[zurfo]], forze luate d{{v}}o v[[viento sulare]]<ref>A. N. Halliday, H.Wänke, J.-L. Brick, 4=R. N. Clayton, 2001, ''The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars'', ''Space Science Reviews'', vol. 96, n. 1/4, pp. 197-230.</ref>. 'A storia d{{v}}o chianeta pò jessere spartuta nt'â quattre [[Scala d''e tiempe geologgeche 'e Marte|ere geologgeche]].
<timeline>
ImageSize = width:800 height:50
PlotArea = left:15 right:15 bottom:20 top:5
AlignBars = early

Period = from:-4500 till:0
TimeAxis = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:500 start:-4500
ScaleMinor = unit:year increment:100 start:-4500

Colors=
 id:prenoachicol value:rgb(0.7,0.4,1)
 id:noachicol value:rgb(0.5,0.5,0.8)
 id:hespericol value:rgb(1,0.2,0.2)
 id:amazonicol value:rgb(1,0.5,0.2)

PlotData=
 align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) width:25 shift:(0,-5)
 text:[[Amazzoniano]] from:-3000 till:0 color:amazonicol
 text:[[Esperiano]] from:-3700 till:-3000 color:hespericol
 text:[[Noachiano]] from:-4100 till:-3700 color:noachicol
 text:[[Noachiano|Pre-Noachiano]] from:start till:-4100 color:prenoachicol
</timeline>

=== Noachiano ===
Nt'â primma era, ntr'â ì'e 4,1 e ì'e 3,7 meliarde 'e anne, 'o chianeta fuje suggetto â nu bumbardamiento, ca cugliette mpure 'a Terra. ' 60% d{{v}}a supraffigia tene asteme 'e chille tiempe, specie pe 'e cateroe 'e mpatto. 'O cchiù gruosso sta nt'ô llato 'e coppa e tene nu diametro 'e 10000 km, quase 'a mmità d{{v}}a circunferenza d{{v}}a Terra<ref>{{cita web |data=19 'e Julio 2008 |titulo=Impact May Have Transformed Mars |editore=ScienceNews.org |autore=Ashley Yeager |url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/33622/title/Impact_may_have_transformed_Mars_ |acciesso=25 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|data=26 'e Jugno 2008 |titulo=Cataclysmic impact created north-south divide on Mars |editore=Science @ guardian.co.uk |autore=Ian Sample |url=https://www.theguardian.com/science/2008/jun/26/mars.asteroid?gusrc=rss&feed=science |acciesso=25 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. 
[[File:PIA02820.jpg|thumb|left|Mappa altimetreca ca fà veré 'a dicotomìa 'e Marte, fravecata peglianno 'e date d{{v}}o [[Mars Global Surveyor]] (2001)]]
'A penzata cchiù possibbele ncopp'â furmazzione 'e stu craterio jè 'o mpatto cu nu planetoide gruosso quanno â [[Prutone]], ca lasciaje na prufonna astema ncopp'ô chianeta, 'o bacino 'e coppa, ca jè gruosso 'o 40% d{{v}}o chianeta, ranno na dicotomia ca nu tene iguale nt'ô sestemma sulare sano<ref name="giant" /><ref>{{cita web|url=https://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A |titulo=Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say |editore=New York Times |acciesso=25 'e Abbrile 2017 |autore=Kenneth Chang |data=26 'e Jugno 2008 |lengua=en}}</ref>. N'ata furmazzione 'e sti tiempe jè 'a riggione 'e [[Tharsis (Marte)|Tharsis]], ca tene nu gruosso nummero 'e vurcane ca fuje cummigliata, â fine 'e ll'ebbreca, â na meta 'e acqua, ca â chille tiempe heva jessere assaje. Tutte sti fatte ammacare favrecaje 'e cunnizziune ppe 'a [[Microrganismo|bita microbiologgeca]]<ref>Bibring J.-P., 2006, ''Global Mineralogical and Aqueous Mars History Derived from OMEGA/Mars Express Data'', ''Science'', vol. 312, pp. 400–404.</ref><ref>Bishop J.L., 2008, ''Phyllosilicate Diversity and Past Aqueous Activity Revealed at Mawrth Vallis, Mars'', ''Science'', vol. 321, pp. 830–833.</ref>.

=== Esperiano ===
[[File:France OlympusMons Size.svg|thumb|Nu cunfronto ntr'â [[Franza]] e ll'[[Olympus Mons]]]]
Nt'â nu poco 'ìe cchiù 'e nu mmeliardo e mmiezzo 'e anne, Marte trasette nt'â na fase 'e fometo e 'e ummeretà d{{v}}o Noachiano a chella 'e nu chianeta friddo e ncuorio ca nun jè ancora fernuta; sta fase 'e tranzeto nce fuje nt'ô Esperiano, nu periudo 'e ntuosta attività vurcaneca e cu terribillie ca scafutaje gruosse ncarze ncopp'â supraffigia sana sana<ref>{{cita|Hartmann|pp. 33-34}}</ref>. Nt'â st'ebbreca se furmajeno mpure 'e gruosse chianure 'e basalto e ll'[[Olympus Mons]], 'o vurcano cchiù auto 'e tutto 'o sestemma sulare<ref>Werner S.C., 2009, ''The Global Martian Volcanic Evolutionary History'', ''Icarus'', vol. 201, pp. 44-68.</ref>. Tutte sti scuoppie purtajeno â scorza nu gruosso tummolo 'e [[anidride zurforusa]] e [[acito solfidreco]], cagnanno 'e gruosse mmare 'e acqua liqueta int'â piccirille vacine 'e acqua acita ppe mmiezzo 'e ll'acito zurforeco ca nse furmajee<ref>J. W. Head, L- Wilson, ''The Noachian-Hesperian Transition on Mars: Geological Evidence for a Punctuated Phase of Global Volcanism as a Key Driver in Climate and Atmospheric Evolution'', 42nd Lunar and Planetary Science Conference, 2001.</ref><ref>{Barlow N.G., 2010, ''What We Know about Mars from Its Impact Craters'', ''The Geological Society of America'', v. 122, n. 5/6, nn. 644–657.</ref>.

=== Amazzoniano ===
lL'Amazzoniano, â ttreje mmeliarde 'e anne nfin'â mmò, jè n'ebbreca puverilla 'e bumbardamiente meteoritece e 'a cunnizziune 'e tiempo friddo e ncuorio spiccicate â chelle 'e mmò. Nt'â stu periudo 'e tiempo nse furmaje ll'[[Amazonis Planitia]], na gruossa chianura cu poche craterie<ref>Tanaka K.L., 1986, ''The Stratigraphy of Mars'', ''Journal of Geophysical Research'', vol. 91, n. B13, E139–E158.</ref><ref>{{Cita|Carr}}</ref>. Grazzie â tutta st'azzione geologgeca stabbele e ll'avasciamiento 'e ll'affiette caotece d{{v}}o sestemma sulare, 'o sturio 'e ste furmazziune jè possibbele applicanno 'e pprincipie cummo 'a [[legge d''a sovrapposizzione]] o ' nnumeramiento d{{v}}e cratiere 'e n'area ppe capì l'aità d{{v}}a zzona<ref>Rossman P. P. Irwin III, Kenneth L. Tanaka, Stuart J. Robbins, 2013 , ''Distribution of Early, Middle, and Late Noachian cratered surfaces in the Martian highlands: Implications for resurfacing events and processes'',  ''Journal of Geophysical Research'', v. 118, pp. 278–291.</ref>.

== Orbeta ==
{{Articulo prencepale|Orbeta 'e Marte}}
[[File:Marsorbitsolarsystem.gif|thumb|left|upright=0.8|Vesione 'e ll'orbete 'e Marte (russo) e Terra (ble). N'orbeta 'e Marte jè quase 'o roppio 'e chella r{{v}}a Terra]]
Marte runnia ntuorno 'o Sole a nu scrastamiento 2,28 × 108 km (1,52 UA) e 'o [[periudo 'e revotazione]] jè 'e 687 juorne<ref name=Marsfact/> (n'anno, 320 juorne e 18,3 ore terriestre). 'o Juorno 'e Marte jè nu poco cchiù luongo 'e chillo d{{v}}a Terra: 24 ore, 37 mminutele e 23 sicunne. 'A renza 'e ll'asse marzana jè 'e 25,19°<ref name=Marsfact/>, mpurre chesta spiccicata a chella terriestre. Pe mmiezzo 'e chisto 'e staggiune se assumegliano, cu ll'accezione ca chelle 'e Marte so longe 'o ruppio e 'o chiano 'e ll'orbeta jè ddevierzo 'e cchiù o meno 1,85°<ref name=Marsfact/> a chello 'e ll'[[eclitteca]].

Pe mmiezzo d{{v}}a eccentrecetà 'el l'orbeta suoja, 'e 0,093, 'o scrastamiento d{{v}}â Terra nt'â ll'apposizzione pò cagnà â 100 e 56 meliune 'e chilometre; sulo [[Mercurio]] tene n'eccentrecetà cchiù auta nt'ô sestemma sulare. Tuttavota, na vota Marte teneva n'orbeta assaje cchiù â cateniello: 1,35 meliune 'e anne fa ll'eccentrecetà jera ì'e 0,002, ca jè assaje cchiù vascia 'e chella 'e mmò d{{v}}o chianeta Terra<ref>{{cita web|url=http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html|titulo="Mars' Orbital eccentricity over time".|autore=Solex. Università degli Studi di Napoli Federico II|acciesso=21 'e Noviembro 2008|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20070907013516/http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html|dataarchivio=7 'e Settiembre 2007 |lengua=en}}</ref>. Marte tene nu ciclo 'e eccentrecetà 'e 96&nbsp;000 'e anne terrieste respietto 'e 100&nbsp;000 d{{v}}a Terra<ref>{{cita web|url=http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html|titulo="When Was Mars Last This Close?"|autore=Jean Meeus|acciesso=18 'e Marzo 2009|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20080516043313/http://www.ips-planetarium.org/planetarian/articles/whenmars.html|dataarchivio=16 'e Majo 2008 |lengua=en}}</ref>; nt'â ll'uteme 35&nbsp;000 anne tuttavota ll'orbeta marziana jè addeventata sempe cchiù accentreca ppe miezzo d{{v}}e mprurenze 'e ll'ati chianite e 'o punto 'e abbecenanza cchiù auta ntr'â 'a Terra e Marte s'avascerà sempe 'e cchiù nt'ê 25&nbsp;000 anne appriesso<ref>{{cita web|url=http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html|titulo="Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years"|acciesso=21 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>.

== Fisecetà ==
=== Â rinto ===
[[File:Mars interior.jpg|thumb|upright=0.8|Na mmaggena d{{v}}a NASA ca ffà veré cummo jè faciuto â rinto 'o chianeta]]
'A sscorza, 'o fferraiuolo e 'o nnucleo 'e Marte nse furmajeno aropp'â cinquanta mmeliune 'e anne â quanno nascette 'o sestemma sulare e remanettero attive ppe 'o primmo meliardo<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005Sci...307.1214S|titulo=New Perspectives on Ancient Mars|autore=S. C. Solomon, et al.|data=(Fevraro 2005)|acciesso=3 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'O ferraiuolo fuje 'a riggione 'e preta 'e rinto ca purtava 'o calore ienerato int'â furmazzione d{{v}}o nucleo. Se penza ca 'a scorza fuje criata d{{v}}a mmescaglia d{{v}}a parte 'e coppa d{{v}}o ferraiuolo cagnanno nt'ô tiempo pe bbia 'e mpatte cu uggiette â fora, vurcane, muvemiente benute aroppo stisse rd{v}}o ferraiuolo e ì'a smangiatura<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001Natur.412..220Z|titulo=The crust and mantle of Mars|autore=M. T. Zuber|data=(Julio 2001)|acciesso=3 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. Grazzie â ll'asservazziune 'el l'orbeta suoja ppe trammeto d{{v}}o [[spettrometro]] ''TES''  d{{v}}o Mars Global Surveyor e ll'analese d{{v}}e [[meteorite]] se pò sapé ca Marte tene na supraffigia cu na meta 'e [[basalto]]. Cierte zzone mperrò teneno cchiù [[silicio]] ca pò jessere spiccicata â ll'[[andesite]] ncopp'â Terra. Na gruossa parte d{{v}}a supraffigia jè cummigliata ra [[ossido fierreco]] ca je rà 'o culore russulillo. 'A scorza tene na duppiezza 'e 50&nbsp;km cu cierte zzone 'e 125&nbsp;km. Ppe ffà nu cunfrunto 'e chella terriestra, ca tene na duppiezza 'e 40&nbsp;km, se pò ricere ca 'a scorza marziana jè ttreje bote cchiù spissa, cunzideranno 'a grannezza ruje bote cchiù gruossa<ref>Dave Jacqué, ''APS X-rays reveal secrets of Mars' core'', ''Argonne National Laboratory'', 2003.</ref>. 'O ferraiuolo, cchù denzo 'e chello terriestre 'e cchiù 'e ruje bote, jè fatto 'e silicate, e simbé non jè attivo, jè ncap'â tutt{{v}}e fenomene vurcanece d{{v}}o chianeta. Fuje possibbele canoscere cummo jè fatto 'o ferraiuolo nfin'â na pressione 'e [[Pascal (unetà 'e mesura)|GPa]] e 'o modiello 'e Dreibus e Wänke ffà capì ca 'a cumposizzione tene [[olivina]], [[pirosseno|clinopirosseno]], [[pirosseno|ortopirosseno]] e [[granato]]<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997JGR...102.5251B|titulo=Mineralogy of the Martian interior up to core-mantle boundary pressures|autore=C. M. Bertka, Y.-W. Fei|data=(marzo 1997)|acciesso=3 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>.

'O nucelo 'e Marte jè fatto 'e [[fierro]] e [[nichel]], cchiù nu 16% 'e zurfo<ref name="interno">A. Rivoldini, 2011-06, ''Geodesy constraints on the interior structure and composition of Mars'', ''Icarus'', vol. 213, n. 2, pp. 451–472.</ref> cu nu raio 'e 1800 km<ref name="interno" />. Se penza ca 'o nucleo jè tuosto<ref>{{Cita web |url=https://www.space.com/16895-what-is-mars-made-of.html |titulo=What is Mars Made Of? Composition of Planet Mars |editore=Space.com |acciesso=16 'e Julio 2018}}</ref>, ma nt'â nu stato nculluso; ppe bbia 'e stu stato vescagliuso Marte nun tene nu gruosso [[campo magneteco]], massemo 1500 nanoTesla<ref name="magnete">{{Cita web |url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2008/1710.html |titulo=Why is only half of Mars magnetized? |lengua=en |acciesso=16 'e Julio 2018}}</ref> né attività vurcaneca particulare. Sti fatte crejano nu defauto 'e protezzione d{{v}}o turreno ê partecielle cosmmeche â auta energgia<ref>{{Cita web |url=http://www.media.inaf.it/2010/10/08/il-sole-marte-e-la-sua-atmosfera/ |titulo=Il Sole, Marte e la sua atmosfera |editore=MEDIA INAF |acciesso=16 'e Julio 2018}}</ref>; tuttavota 'o scrastamiento cchiù auto d{{v}}ô Sole fà spizzà 'a viulenza d{{v}}e cunsaquenze d{{v}}e raie. Mpurzine si Marte nu tene nu campo magneteco ntrinseco, 'o sturio d{{v}}o [[paleomagnetismo]] truaje 'e nzaie ca ncera na polaretà ntuorno 'e ruje pole grazzie 'o truaimento 'e prete magnetezzate: 'e pprete ca nse formajeno primma d{{v}}a nasceta d{{v}}a [[magnetosfera]] songo magnetezzate, ô cuntrario 'e chelle benute aroppo<ref name="magnete" />.

=== Idrologgia ===
[[File:Nasa mars opportunity rock water 150 eng 02mar04.jpg|thumb|left|upright=0.8|Futugrafia 'e na microscopeca furmazzione 'e preta furmata â ll'azzione 'e ll'acqua lleggestrata â [[Opportunity]] (2004).]]
'O rrovagno 'e acqua ô stato liqueto nt'â supraffigia jè mpossibbele ncopp'â Marte ppe bbia d{{v}}a pressione atemosfereca truoppo vascia<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2001/2000JE001360.shtml|titulo=On the possibility of liquid water on present-day Mars|autore=Haberle, R. M.; et al. (2001) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090105174537/http://www.agu.org/pubs/crossref/2001/2000JE001360.shtml |dataarchivio=5 'e Iennaro 2009 |acciesso=29 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf|titulo="Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions"|autore=Heldmann, Jennifer L.; et al. (7 'e Majo 2005)|acciesso=28 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>, cu 'o nzarvamiento nt'ê zzone avasciate e pe poco tiempo. 'E masche tuttavòta songo agonnante: 'e pole marziane songo cummegliate sane sane 'e chiatre e 'o [[permafrost]] jè 'e na [[latitudine]] 'e 60º<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml|autore=Kostama,Kreslavsky,Head.|titulo="Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars",|data=(3 'e Jugno 2006) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090318010946/http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml |dataarchivio=18 'e Marzo 2009|acciesso=29 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref>. 'A NASA, nt'ô mmarzo d{{v}}o 2007 nunziaje ca si se scuoglie 'e chiatre sane, 'o chianeta sano sarrìa cummegliato 'e nu mare 'e unnece mietre<ref>{{cita web|url=http://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030|titulo=Mars' South Pole Ice Deep and Wide".|autore=NASA (15 'e Marzo 2007).|acciesso=28 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. Se penza ca nu tummolo 'e acqua stanno nt'â spissa [[criosfera]] marziana. 'A furmazzione d{{v}}a [[Valles Marineris]] e d{{v}}e ncarzie suoje remmostrano ca nt'â accumenzaglia d{{v}}a storia 'e Marte nce steva na gruossa nquantetà 'e acqua liqueta. Nu fatto ca mmette nvero se pò truà nt'â Cerberus Fossae, nu surco nt'â scorza 'e cinche meliune 'e anne, arù bene 'o mare 'e chiatro vesebbele ncopp'â Elysium Planitia cu mmiezzo 'o Cerberus Palus<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v434/n7031/abs/nature03379.html|titulo=Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html|autore=University of Texas at Austin|titulo=Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes|acciesso=7 'e Abbrile 2009|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20110725200229/http://www.jsg.utexas.edu/news/rels/112008.html |dataarchivio=25 'e Julio 2011 |lengua=en}}</ref>. Tuttavota se pò penzà ca 'a [[Geomorfologgia|morfologgia]] 'e sti turriene troua causa nt'â sstagnarola 'e curriente 'e lava e nun â ll'acqua<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/summary/307/5714/1390a|titulo=PLANETARY SCIENCE: Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts|autore=Richard A. Kerr|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref>. 'A natura d{{v}}o turreno e 'a lagnosia termeca spiccicata â chella d{{v}}e chianure 'e Gusev, nzemmora ô rrovagno 'e furmazziune cu 'a nfanzia 'e cuppette e 'a summeglianza 'e vurcane, pare ca mettene nvero sta idea. 'A [[stechiometria]] mulare frazzionaria 'e ll'acqua nt'â chelle aree jè sulo d{{v}}o 4%<ref>{{cita web|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2007/2007JE002887.shtml|titulo="Concentration of H, Si, Cl, K, Fe, and Th in the low and mid latitude regions of Mars"|autore=Journal of Geophysical Research, Planets 112: E12S99, Boynton |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20081201165013/http://www.agu.org/pubs/crossref/2007/2007JE002887.shtml |dataarchivio=1º 'e Decembre 2008|acciesso=29 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>, ammacare pe bbia 'e mminarale idrate<ref>''Topographic control of hydrogen deposits at low latitudes to midlatitudes of Mars'', ''Journal of Geophysical Research'', W. C. Feldman, T. H. Prettyman, S. Maurice, vol. 110, n. E11, 2005.</ref> e nu ppe 'o chiatro suprafficiale.

Grazzie â 'e ffutugrafie â auta resoluzzione d{{v}}o [[Mars Global Surveyor]] se nzajaje 'o rrafagno 'e cumprecate rezze natorale 'e drennaggio, cu curze prencepale e cuncurze. Se ponno spisso veré elemiente morfologgece ntreppecabbele cummo [[conoide 'e deiezione]] e [[Delta 'e sciummo]], ca fanno penzà a n'aggente liqueto spiccicato â ll'acqua e nun teneno luntanante gnefecante respietto â 'e sciumme terriestre. 'A messione d{{v}}o rover [[Mars Science Laboratory]] (mpurre annumenato Curiosity) facette alleggestrà pp'â primma bota mmaggene â bbeceno 'e cuonche marziane reggenate â curze 'e acqua, cu carattere [[sedimientologgia|sedimientologgece]] tale e quale â chille nt'â Terra. 'O Mars Global Surveyor tuttavòta futugafaje cocca centinaja 'e asempie assumegliante â ncarzie 'e trasoramiento addu 'e craterie e 'e canyon. Sti scasamiente ([[gully]]) se ponno truà cchiù nt'ê aute d{{v}}o lato 'e vascio e tutte quanne tenenu na renza 'e 30º a respietto 'o polo 'e bascio<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/288/5475/2330|titulo=Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars|autore=Michael C. Malin, Kenneth S. Edgett|acciesso=20 'e Decembre 2008 |lengua=en}}</ref>. Nun fujeno truate nmagnature o cratiere, lascianno penzà â na furmazzione 'e frisco.
[[File:Centauri Montes Region of Mars, 1999 and 2005.jpg|thumb|upright=0.9|Novo deposeto nt'â nu craterio nt'â riggione Centauri Montes]]
Nu asempio 'e stu fenomeno 'e trasorazzione d{{v}}o turreno se pò veré nt'â na pennechella cu [[gully]] allepreso nt'â ruje mumiente: nt'ô siconno nce steva nu elemiento 'e culore chiaro ca jè nu novo deposeto 'e stierre. Michael Meyer, ì'o responsabbele d{{v}}o Prugramma 'e Esplorazzione Marziana d{{v}}a NASA, rrechiaraje ca sultanto nu frusso 'e mmateriale cu tanta acqua ô stato liqueto pò ffà nu stierro cu chella nfanzia e chillu culore. Tuttavota nun jè possebbele scudere ca ll'acqua bene â cchiogge o â ll'ate jonte ca nun stanno nt'ô turrieno<ref>{{cita web|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html|titulo=NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars|autore=NASA|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'A ll'ate scenarie fujeno chiaitate, nzemmora 'a possebbeletà ca 'e stierre beneno d{{v}}e chiatre 'e anidride carobneca o d{{v}}a 'o muvemiento d{{v}}e ppovere ncopp'â supraffigia<ref>{{cita web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6214834.stm|titulo=Water 'flowed recently' on Mars |autore=BBC|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226|titulo=Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests |autore=NPR|acciesso=7 'e Abbrile 2018 |lengua=en}}</ref>. 'A ll'ati nzaie 'e ll'asistenza 'e acqua rint'ô stato liqueto ncopp'â Marte beneno d{{v}}a scuperta 'e particulare minalare cumm'â [[ematite]] e 'a [[goethite]] ca cierte bote se formano sulo quanno nce stà acqua<ref>{{cita web|url=http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|titulo=Mineral in Mars 'Berries' Adds to Water Story|autore=NASA|data=18 'e Marzo 2004|acciesso=7 'e Abbrile 2018|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20071109185031/http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm|dataarchivio=9 'e Noviembro 2007 |lengua=en}}</ref>. 'E filo, nt'ê stisse tiempe d{{v}}a scupierta 'e nove nzaie 'e ll'asistenza 'e ll'acqua, beneno rebattute penzate sciuvé grazzie â 'e sturie ì'e mmaggene â auta resoluzzione (30&nbsp;cm) mannate d{{v}}o Mars Reconnaissance Orbiter (MRO)<ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/317/5845/1706|titulo=A Closer Look at Water-Related Geologic Activity on Mars|autore=McEwen, A. S.; et al.|data=18 'e Marzo 2004|acciesso=7 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'O 1º 'e Aùsto [[2008]] 'a sonda [[Phoenix Mars Lander|Phoenix]] truaje [[acqua]] annevata, scavanno 'e cocco centimetro 'a supraffigia 'e Marte, ma 'o chiatro jè sobbremato nt'â [[sol (astronomia)|sol]] sanza nisciuna smangiatura<ref>P. H. Smith, 3 'e Julio 2009, ''H2O at the Phoenix Landing Site'', ''Science'', vol. 325, n. 5936, pp. 58–61.</ref>.

====Acqua liqueta====
Nt'â esplorazzione muderna 'a Nasa se cuncentraje nt'â rrecerca 'e acqua ncopp'ô chianeta cummo elemiento base pp'a nasceta d{{v}}a bbita. Nt'ê ll'anne passate fujeno addunate 'e signe 'e nu rovagno 'e acqua e ncarzie spiccicate â 'e sciumme ncopp'â Terra. Mpurre mmò nce songo na meta 'e allaie ncopp'â riggene 'e ll'acqua liqueta ca na bota steva ncopp'ô chianeta; l'acqua, nt'â forma 'e chiatro, jè sulo na piccirella parte d{{v}}e calotte pulare, pe tramente 'o riesto jè anidride carboneca. 'A ll'ata acqua se pò truà nt'ô turreno d{{v}}o chianeta, ma nun se sape quanno ce ne sta. 'O rovagno 'e acqua abascio 'o turreno d{{v}}o polo sud 'e Marte fuje scanagliata d{{v}}a sonda europea [[Mars Express]] ô Jennaro [[2004]]; rint'ô [[2005]] 'o [[astronomia radar|radar]] [[MARSIS]] truaje nu stierro 'e chiatro spisso cchiù 'e nu [[chilometro]] ntr'â 'e 1,5 e i 2,5&nbsp;km d'e pruffonetà, adduù stà 'a regione [[Chryse Planitia]]. Ô Julio 2008 nunziaje 'e nzaie d{{v}}o rovagno 'e acqua ncopp'â Marte<ref>{{cita web|autore=Johnson John |titulo=There's water on Mars, NASA confirms |editore=Los Angeles Times |data=1º 'e Aùsto 2008 |url=http://www.latimes.com/news/science/la-sci-phoenix1-2008aug01,0,3012423.story |acciesso=6 'e Settiembre 2017 |lengua=en}}</ref>. Ô Settiembre 2015, ncopp'â n'articulo 'e ''Nature Geoscience'' fuje nunziata 'a scupierta 'e acqua liqueta ncopp'ô chianeta, segellanno 'a penzate 'e nu gruosso nummero 'e sturiuse, chiù nparticulare 'e piccirille frusse 'e acqua salata ca nasceno regolatamente<ref>{{cita web|url=http://www.ilfattoquotidiano.it/2015/09/28/marte-nasa-ce-acqua-salata-allo-stadio-liquido-sul-pianeta-rosso-ma-lorigine-e-un-mistero/2075093/|titulo=Marte, l’annuncio della Nasa: "Sul pianeta rosso scorrono ruscelli d’acqua salata durante le stagioni calde"|acciesso=9 'e Majo 2017}}</ref>. Ô 28 'e Settiembre [[2015]], 'a NASA cummunecaje 'e avé 'e nzaie ca ncopp'â scorza 'e Marte nce sta acqua salata liqueta nt'â forma 'e lava, simbé nun ce steva n'asservazzione vera<ref>{{cita web|url=http://www.repubblica.it/scienze/2015/09/28/news/spazio_nasa_su_marte_scorre_acqua_salata_-123863946/|titulo=Spazio, Nasa: Su Marte ruscelli di acqua salata|editore=la Repubblica|data=28 'e Settiembre 2015}}</ref>. Mmece ll'analese radar fatte ntra 'o 2012 ô 2015 d{{v}}a [[Mars Express]] relevajeno sanza suspice na mosta 'e acqua salata liqueta abascio â scalotta pulare 'e vascio<ref>R. Orosei, 25 'e Julio 2018, ''Radar evidence of subglacial liquid water on Mars'', ''Science'', pp. eaar7268.</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.asi.it/it/news/il-radar-italiano-marsis-individua-la-presenza-di-acqua-liquida-su-marte|titulo=Il radar italiano MARSIS individua la presenza di acqua liquida su Marte|editore= [[Agenzia Spaziale Italiana]]|data=25 'e Julio 2018|acciesso=26 'e Julio 2018}}</ref>.

=== Supraffigia 'e Marte ===
{{Articulo prencepale|Supraffigia 'e Marte}}
[[File:MarsTopoMap-PIA02031 modest.jpg|thumb|upright=0.9|Mappa topografeca 'e Marte. Se ponno veré 'e gruosse aute vurcane ('e russo) e 'e prufonne craterie (in blé)]]
'A [[topografia]] 'e Marte tene na dicotomia ntr'â 'e ruje emisfiere: â nord 'a line nce stanno gruosse chianure cummegliate â culate 'e lave, pe tramente ô sudd nce stanne granne aute cu migliara 'e cratiere. Na teoria pruposta rint'ô 1980 e convalorata 'a nzaie scentifcehe nt'ô 2008, scurpa sta situazzione truanno 'a reggene nt'â ns tuzzata d{{v}}o chianeta cu n'uggetto gruosso quanno â [[Prutone]], abbenuta quattre meliarde 'e anne fa<ref name="giant">{{cita web|url=https://www.scientificamerican.com/article/giant-asteroid-flattened/|titulo=Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest|autore=JR Minkel, Scientific American|data=25 'e Jugno 2008|acciesso=12 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?_r=1&em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A|titulo=Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say|autore=Kenneth Chang|acciesso=12 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. Si sta teoria bene seggellata, ll'emisfero 'e coppa marziano, ca jè 'o 40% d{{v}}o chianeta, addeventarrìa 'o sitio 'e mpatto cchiù gruosso d{{v}}o Sestemma Sulare cu 10&nbsp;600&nbsp;km 'e longaìrìa e 'e 8500&nbsp;km 'e ruppiezza, soperchianno 'o primmato d{{v}}o [[Vacino Polo Sud-Aitken]]<ref name="impact" /><ref name="north-south" />. 'A supraffigia Marte nu pare jessere muvemientata 'a ll'energia 'e chella terriestre. Nfrutto, Marte nu tene na cruosta spartuta nt'â pplacche, e addonche 'a tettoneca â zolle d{{v}}o mudiello terrestre nu pò jessere applecata â stu chianeta. Ll'attivetà vurcaneca fuje assaje ntensa, cummo remmostra 'o rovagno 'e mpurtante vurcane. 'O cchiù gruosso jè ll'[[Olympus Mons]], ca, cu na base 'e sejeciento km e n'autezza 'e 24 km a respietto d{{v}}e chianure ntuorno, jè porzì 'o cchiù gruosso d{{v}}o sestemma sulare<ref>{{cita|Guinness|p. 12}}</ref>. Isso assumeglia assaje ê vurcane â scuto 'e ll'[[Hawaii]], ca se furmajeno â asciuta 'e luonghe tiempe 'e lava assaje fluida<ref>{{cita web|url=http://pubs.usgs.gov/gip/volc/extraterrestrial.html|titulo=Extraterrestrial Volcanism|editore=[[United States Geological Survey]]|data=5 'e Frevaro 1997|autore=John Watson |acciesso=6 'e Settiembre 2017 |lengua=en}}</ref>. Uno d{{v}}e ppecché d{{v}}o rovagno 'e sti gruosse vurcane jè ca 'a scorza marziana nun tene 'a mobbeletà d{{v}}e placche tettoneche. Chisto vordì ca 'e punte caure arà saglie ncoppo 'o magma vattono sempe 'e stesse zzone d{{v}}o chianeta, sanza 'e se movere ppe meliune 'e anne. 'A vascia forza 'e appussatezza ajutaje 'a llava, ca ncopp'â Marte tene na pesantezza nu poco cchiù auta 'e chella 'e ll'acqua ncopp'â Terra. Stu fatto renne possibbele na cchiù facele sagliuta d{{v}}o turreno e na cchù gruossa spannuta ncopp'â supraffigia.

Nu gruosso canyon, luongo 50 km, lasco cinquciento km e prufonno cinche o seje spacca 'o chianeta ncopp'ô equatore e jè annumenato [[Valles Marineris]], e jè 'a sula struttura nu poco spiccicata â chelle verute nt'ô XIX seculo e aroppo iurecate uno 'e cchiù gruosse sgarre d{{v}}a muderna astronomia. 'O rrovagno suojo jè na vera martina pp'â supraffigia marziana, e, cunzideranno 'a grannizza suoja, nun jè chiaro cosa ll'ave criata: 'e seguro nun fuje 'a smangiatura 'e agiente atemosferece o 'e acqua<ref>Giovanni Leone, Majo 2014, ''A network of lava tubes as the origin of Labyrinthus Noctis and Valles Marineris on Mars'', ''Journal of Volcanology and Geothermal Research'', vol. 277, pp. 1–8.</ref>. 'A struttura 'e stu canyon jè accussì gruossa ca fà peccirilo 'o [[Grand Canyon]] mmerecano. 'O stisso canyon ncopp'â Terra sarrìa accussì luongo â partere â [[Londra]] ppe appassà [[Città d''o Capo]], cu na prufonnetà 'e 10&nbsp;km. Stu fatto fà capì cummo stu canyon tene na gruossa mpurtanza pe Marte, e cummo isso nu pò jessere paravunato 'a chille d{{v}}a Terra. N'atu mpurtante canyon jè 'a [[Ma'adim Vallis]], annumenato r'ô termene abbrajeco ppe chiammà 'o chianeta. 'A lungarìa soja jè 'e 700&nbsp;km, llasco 20&nbsp;km e appassà na prufonnetà 'e 2&nbsp;km. Nt'â l'ebbreca Noachiana 'a Ma'adim Vallis pareva nu gruosso vacino 'e drennaggio 'e treje meliune 'e chilometre quatrate<ref name="Irwin">R. Irwin, T. Maxwell, A. Howard, R. Craddock, D. Leverington, 2002, ''A Large Paleolake Basin at the Head of Ma'adim Vallis, Mars'', ''Science'', vol. 296, pp. 2209-2212.</ref>.

[[File:Olympus Mons alt.jpg|thumb|left|Ll'[[Olympus Mons]], ' vurcano cchiù auto d{{v}}o sestemma sulare]]

Marte tene 'a parte 'e 43&nbsp;000 cratiere 'e mpatte cu nu diametro cchiù auto 'e 5&nbsp;km<ref>{{cita web|url=http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/|titulo=Infrared Analyses of Small Impact Craters on Earth and Mars|autore=Shawn Wright|acciesso=26 'e Mmarzo 2009|lengua=en|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20070612190405/http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/|dataarchivio=12 'e Jugno 2007}}</ref>; 'o cchiù gruosso jè 'o [[Hellas Planitia|Bacino Hellas]], na struttura cu albedo chiara vesebbele mpure d{{v}}a Terra<ref>{{cita web|url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/mars/interior/Martian_global_geology.html|titulo=Martian Global Geography|autore=Windows to the Universe|acciesso=26 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. Marte, ppe bbia d{{v}}a ggrannizza suoja, tene na prubbabbeletà cchiù vasca 'e chella d{{v}}a Terra 'e nu sbuoglio cu nu uggietto â fora, tuttavota 'o chianeta sta cchiù abbeceno â cinghia 'e asteroide e nce sta mpurzì 'a possubbeletà 'e ncuntrà uggiette attrappuliate nt'â ll'orbeta 'e Giove<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1974Moon....9..227W|titulo=Problems Associated with Estimating the Relative Impact Rates on Mars and the Moon|autore=G.W. Wetherill |acciesso=26 'e Mmarzo 2009 |lengua=en}}</ref>. 'E filo ll'atemosfera marziana rà na specie 'e prutezzione ê cuorpe cchiù piccirille: si paravonata 'a chella d{{v}}a Luna, 'a supraffigia 'e Marte tene meno craterie.

'O Thermal Emission Imaging System (THEMIS) muntato ncopp'â [[2001 Mars Odyssey|Mars Odyssey]] turaje siette possebbele trazute 'e caracuonchele 'e lato d{{v}}o vurcano [[Arsia Mons]]<ref>{{cita web|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/1371.pdf|titulo=Themis Observes Possible Cave Skylights on Mars|autore=G. E. Cushing, T. N. Titus, J. J. Wynne, P. R. Christensen.|acciesso=27 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. Ogneduno caracuoncolo tene 'o nomme 'e cristiane amate 'e chi 'e scuprette<ref>{{cita web|url=http://news.nau.edu/nau-researchers-find-possible-caves-on-mars/|titulo=NAU researchers find
possible caves on Mars|autore=Northen Arizona University|acciesso=22 'e Noviembro 2017 |lengua=en}}</ref>. 'A ggrannizza 'e sti trasute songo ntr'â 'e 100 e 'e 252 mietre 'e allargezza e se penza ca 'a prufonnetà lloro pò jessere ntr'ê 73 e 'e 96 mietre. Nsarvamiento ô caracuoncolo "Dena", tutte sti caracuonchele nun lassano trasere 'a lluce, rennenno mpossebbele capì 'a ggrannizza 'e rinto. 'O 19 'e Frevaro [[2008]] 'o [[Mars Reconnaissance Orbiter]] alleggestraje nu mpurtante fenomeno geologgeco:'e mmaggene alleggrestrajeno na frantummaglia ca se penza jessere 'e chiatre, povere e gruosse piezze 'e preta ca nse scantonajeno 'a na scuoglièra auta 'a parte 'e setteciento mietre. Nzaie 'e sta valanga nse ponno truà mpurre nt'ê tummule 'e povera ncopp'â 'e stisse scuglière<ref>{{cita web|url=http://dsc.discovery.com/news/2008/03/04/mars-avalanche.html|titulo=Mars Avalanche Caught on Camera|autore=Associated Press|acciesso=12 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.

==== Nuomme ====
{{Articulo prencepale|Nuomme 'e Marte}}
[[File:Karte Mars Schiaparelli MKL1888.png|thumb|upright=1.2|Na chianta 'e Marte disegnata â Schiaparelli rint'ô 1877; nse ponno nutà 'e nuomme signate â 'e prencepale furmazziune marziane, ancora ausate]]
'E nuomme 'e Marte teneno â mmente 'e primme chiante criate d{{v}}e primme sturuiuse d{{v}}o chianeta. Johann Heinrich Mädler e Wilhelm Beer fujeno 'e primme â s'addunà ca 'o gruosso d{{v}}a supraffigia 'e marte nu pò maje cagnà e fujeno capace 'e truà 'o tiempo 'e revotazzione. Int'ô 1840 Mädler disegnaje 'a primma mappa d{{v}}o chianeta tenenno â mmente cchiù 'e riece anne 'e sturie. 'E ruje scenziate nun signarono nu nuomme 'e carattere uno a uno, ma 'e rettero na lettra<ref name=Sheehan>{{cita web|url=http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/chap04.htm|titulo=The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. Chapter 4 "Areographers" |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20170701062415/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP04.HTM |dataarchivio=1º 'e Julio 2017 |autore=William Sheehan|acciesso=21 'e Abbrile 2017 |lengua=en}}</ref>. Ntr'â 'e primme chiante arò nce stevano 'e nuomme d{{v}}a supraffigia d{{v}}o chianeta se pò alleurdà chella d{{v}}o 1877 fravecat'â [[Giovanni Schiaparelli]], ca truaje e rescrevette 'e prencepale cunfurmazziune e peglianno 'e nuomme â cierte tiermene 'e antiche (Ausonia), ddeje, loche geografeche (Syrtis Major, Benacus Lacus), enteche metologgece (Cerberus, Gorgonium Sinus), e zetara<ref name=Sheehan/>. Aropp'â chesta nce funeno 'a ll'ati chiante, cumm'â chelle 'e [[Percival Lowell|Lowell]] (1894), Antoniadi (1909), De Mottoni (1957).

'A supraffigia 'e Marte jè classefecata ppe comme se sbaria ll'[[albedo]]. 'E cchiane cchiù chiare, cummegliate â povere e arene 'e ossedo 'e fierro, songo annemunate comm'â gruosse aree geografeche cumme verborazìa ll'[[Arabia Terra]] o ll'[[Amazonis Planitia]]. 'E furmazziune cchiù ascure mmece, ca na bota se penzava jessere mmare, teneno 'e nuomme cumm'â [[Mare Erythraeum]], [[Mare Sirenum]] e [[Aurorae Sinus]]. 'A struttura cchiù ascura ca se pò veré d{{v}}a Terra jè Syrtis Major<ref>{{cita web|url=http://messier.seds.org/xtra/Bios/huygens.html|titulo=Christiaan Huygens|autore=H. Frommert, C. Kronberg|acciesso=25 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. Aroppo, ll'[[IAU]] nzertaje 'a [[cartografia 'e Marte]] ppe puté canoscere 'e loche marziane, spartenno 'a supraffigia â sciaveca, ns rezza ca nse pò rappresentà 1:5.000.000 e ca refinisce trienta [[maglia (cartografia)|maglie]]<ref>{{cita web|url=http://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA03467|acciesso=11 'e Mmarzo 2017|lengua=en|titulo=PIA03467: The MGS MOC Wide Angle Map of Mars|editore=JPL}}</ref>.

=== 'A tumità ncopp'â Marte ===
Marte tene na [[massa (fiseca)|massa]] 'e 'a parte 'e ll'11% 'e chella terriestre, pe tramente 'o raio 'e ll'equatore jè 'e 3 392,8 km. Ncopp'â supraffigia 'e Marte 'a tummetà jè 0,376 bbote 'e chella terriestre. Verborazia, n'ommo 'e sittanta kg ca ammesura 'o pisemo ncopp'â Marte facennose ajutà â na valanza tarata siconn'â ll'appusatezza terriestre alleggestrarrìa nu pisemo 'e 26,3 kg.

=== Atemosfera ===
{{vedi anche|Atemosfera 'e Marte}}
{| class="toccolours" style="float:right; margin-left: 1em; margin-bottom: 1em; font-size: 85%;"

! colspan="2" | Cumposizzione Atemosfereca<ref>{{cita web|autore=Robbins Stuart J. |titulo=Elemental composition of Mars' atmosphere |url=http://burro.astr.cwru.edu/stu/advanced/mars.html |editore=Case Western Reserve University Department of Astronomy |acciesso=6 'e Settiembre 2017 |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20110615120453/http://burro.astr.cwru.edu/stu/advanced/mars.html |dataarchivio=15 'e Jugno 2011 |data=14 'e Settiembre 2006 |lengua=en}}</ref>
|-----
| [[Anidride carboneca]] (CO<sub>2</sub>)
| 95,32%
|-----
| [[Azoto]] (N<sub>2</sub>)
| 2,7%
|-----
| [[Argon]] (Ar)
| 1,6%
|-----
| [[Ossigeno]] (O<sub>2</sub>)
| 0,13%
|-----
| [[Monossido 'e carbonio]] (CO)
| 0,08%
|-----
| [[Acqua]] (H<sub>2</sub>O)
| 0,021%
|-----
| [[Monossido 'e azoto]] (NO<sub>x</sub>)
| 0,01%
|-----
| [[Neon]] (Ne)
| tracce
|-----
| [[Kripton]] (Kr)
| tracce
|-----
| [[Xeno]] (Xe)
| tracce
|-----
| [[Ozono]] (O<sub>3</sub>)
| tracce
|-----
| [[Metano]] (CH<sub>4</sub>)
| tracce<ref name="ricci">Emiliano Ricci, ''L'origine del metano di Marte'', ''Le Scienze'', marzo 2009, vol. 487, pp. 30-31.</ref>
|}

[[File:Mars atmosphere.jpg|thumb|upright=0.9|left|'O smingulo strato atemosfereco 'e Marte se pò veré ncopp'â ll'orizzonte 'e ll'area 'e [[Argyre Planitia]]. Â smerza se pò beré mmece 'o [[Craterio Galle (Marte)|craterio Galle]]. (Viking 1, 1976)]]

Marte nun tene na [[magnetosfera]] ca ' cummoglia sano, e aropp'ê truate d{{v}}o [[magnetometro]] ''MAG/ER'' d{{v}}o [[Mars Global Surveyor]] e cunzideranno ca fuje scannagliato 'o defauto 'e [[magnetismo]] ncopp'ê ccraterie Argyre e [[Hellas Planitia]]<ref>{{cita web|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast31jan_1.htm|titulo=The Solar Wind at Mars|autore=NASA (31 'e Jennaro 2001)|acciesso=9 'e Frevaro 2018|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20120527123332/http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast31jan_1/ |dataarchivio=27 'e Majo 2012 |lengua=en}}</ref>, se penza ca jè sscumparuta 'a parte 'e quattre meliarde 'e anne; 'o vviento sulare coglie addonche 'a [[ionosfera]]. Stu fatto mantene l'atemosfera d{{v}}o chianeta muscarielle ppe mmiezzo d{{v}}a asciuta 'e atome d{{v}}a parte ê fora. Nu nzaio 'e stu fatto fuje ca 'o [[Mars Global Surveyor]], nzemmora ô [[Mars Express]], truajeno sti partecelle atemosferece ionezzate ca se ne jivano allascannose â reto 'o chianeta. 'A pressione atemosfereca media jè 'e 700 Pa, ma cagna 'a na zica 'e 30 Pa ncopp'â ll'[[Olympus Mons]] a cchiù ì'e 1155 nt'â ll'[[Hellas Planitia]]. Ppe ffà nu specchiale, Marte tene na pressione ca jè vascia quanno ll'1% 'e chella d{{v}}a [[Terra]]. lL'atemosfera marziana jè fatta 'e [[anidride carboneca]] (95%), [[azoto]] (2,7%), [[argon]] (1,6%), [[papone]], [[ossigeno]] e [[monossido 'e carbonio]].

[[File:Martian Methane Map.jpg|thumb|upright=0.9|left|Asteme 'e metano trazute nt'â ll'atemosfera nt'â staggione 'e ll'emisfero 'e coppa]]

Fuje segellato na bota pe tutte<ref name="ricci" /> 'o rrovagno 'e [[metano]] nt'â ll'atemosfera marziana e nt'â ccierte zzone mpurre gruosse gruosse tummele<ref name="ricci" />; 'a cuncentrazzione media sta nt'ê 10 [[Parte pe meliardo|ppb]] ppe unetà 'e volume<ref>{{cita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html|titulo=Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere|autore=ESA |data=30 'e Marzo 2004|acciesso=21 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/306/5702/1758|titulo="Detection of Methane in the Atmosphere of Mars".|autore=V. Formisano, S. Atreya, T. Encrenaz, N. Ignatiev, M. Giuranna (2004) [[Science]] n°306 |acciesso=21 'e Noviembro 2008}}</ref>. Sicommo 'ô mmetano jè nu [[gas]] nstabbele ca bene spartuto nt'â [[radiazzione ultraviuletta]] nt'â nu tiempo 'e 340 anne nt'ê cunnizziune atemosfereche marziane, 'o rrovagno suojo gnefeca ca nce sta na jonte frisca 'e gas. Ntr'ê pussibbele mutive nce ponno jessere 'e vurcane, ì'e mpatte cu [[cumeta]]<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..168..475K|titulo=Formation of methane in comet impacts: implications for Earth, Mars, and Titan|autore=M. E. Kress, C. P. McKay|acciesso=2 'e Abbrile 2018 |lengua=en}}</ref> e 'o rrovagno 'e forme 'e bita microgeche nasciute pp'o mmetano. N'autro motivo pò jessere nu prucesso nun biologgeco pp'a [[serpentinite]] ca aggesce cu ll'acqua, anidride carboneca e ll'[[olivina]], nu [[minarale]] assaje commune ncopp'â scroza 'e Marte<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005GeoRL..3210203O|titulo=Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars|autore=C. Oze, M. Sharma|acciesso=2 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>.

Nt'â vernata 'o calore s'avascia accussì tanto ca ffà cundenzà 'o 25-30% 'e ll'atemosfera, ca creja chiatte strate 'e masco o 'e anidride carboneca soleta<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..169..324M|titulo="The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars"|autore=J. T. Mellon, W. C. Feldman, T. H. Prettyman (2003)|acciesso=21 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. Cu 'a staggione 'o chiatro sobbrema, causanno gruosse zumbate 'e pressione e ufère cu biente 'e 400 kh/h. Sti fenomene staggiunale carrejano na meta 'e povera e popone 'e acqua ca crejano gruosse [[rugno|rugne]]. Ste nugole fujeno futugrafate d{{v}}o rover [[Opportunity]] int'ô [[2004]]<ref>{{cita web|url=http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|titulo=Mars' desert surface...|autore=NASA|acciesso=21 'e Noviembro 2008|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20070707084938/http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html|dataarchivio=7 'e Julio 2007 |lengua=en}}</ref>.

=== Tiempo ===
[[File:2005-1103mars-full.jpg|thumb|Maggene alleggrestrata d{{v}}o [[occhiaro spazziale Hubble]] ô 28 'e Attrufo [[2005]] ca fà veré na gruossa trupea 'e arena abbecen'â ll'equatore d{{v}}o chianeta]]
Ntr'â tutte chille chianite d{{v}}o sestemma sulare Marte je chillo cu 'o tiempo cchiù spiccicato â chello terriestre pe bbia d{{v}}a renza 'e ll'asse 'e revotazzione. 'E staggiune tuttavòta songo 'o roppio, sicommo 'o scrastamiento d{{v}}o Sole 'o fà avé na revotazione 'e quase ruje anne. 'o Calore cagna ntr'â 'e −140 °C nt'ê vvernate pulare nfin'â 20 °C nt'â staggione. Sti ntuoste cagnamiente 'e calore nce stanno pe mmiezzo ca Marte tene n'atemosfera spomigglia, e addonche na vascia pressione, ca nun 'o fà tené 'o calore nterra<ref>{{cita web|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html|titulo=Mars Rovers Spot Water-Clue Mineral, Frost, Clouds.|autore=NASA (13 'e Decembre 2004)|acciesso=21 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. N'ata luntananza jè ll'orbeta eccentreca: Marte sta abbecen'ô [[Apside|periastro]] quanno nce stà 'a staggione nt'â ll'emisfero 'e vascio e 'a vernata intâ chillo 'e coppa, e abbecen'â ll'[[Apside|afastro]] quanno jè â cemmerza. Perzò tene nu tiempo cu na escursione termeca cchiù àuta nt'ô lato 'e coppa â respietto 'e chello 'e vascio ca jè sempe cchiù jajo e freddeluso. 'O calore d{{v}}o lato 'e coppa rint'â staggione se ponno aizà purzì 'e 30°C cchiù 'e chelle 'e na staggione 'e chillo ncoppo<ref>{{cita web|url=http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|titulo=The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate.|autore=Jason C. Goodman (22 s'e Settiembre 1997)|urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090105173002/http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html|dataarchivio=5 'e Jennaro 2009|acciesso=29 'e Majo 2017|lengua=en}}</ref>.

'E trupeje 'e arena songo assaje mpurtante e nse possono truà nt'â na parte piccirella nfin'ô chianeta sanu sano. Nce stanno specie quanno Marte sta abbecen'ô Sole e fuje segellato ca aizano 'o calore atemosfereco d{{v}}o chianeta cu na speci'e [[affietto serra]]<ref>{{cita web|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm|titulo=Planet Gobbling Dust Storms.|autore=Tony Philips NASA (16 'e Julio 2001) |urlarchivio=https://web.archive.org/web/20090503234115/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm |dataarchivio=3 'e Majo 2009 |acciesso=21 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. 'A trupea 'e arena rint'ô 2018 sarrìa una 'e chelle cchiù sturiate cu ruje rover ncopp'ô turrieno marziano ppe mesorà 'nterra ([[Opportunity]] e [[Curiosity (rover)|Curiosity]]) e 'ttreje sonde nt'â ll'orbeta ([[2001 Mars Odyssey]], [[Mars Reconnaissance Orbiter]] e [[MAVEN]]).<ref>{{Cita web|lengua=en|url=https://mars.nasa.gov/news/8350/nasa-encounters-the-perfect-storm-for-science/|titulo=NASA Encounters the Perfect Storm for Science|data=13 'e Jugno 2018|acciesso=22 'e Jugno 2018}}</ref>. Tutt'e ruje 'e calotte pulare songo fatte 'e chiatre cummegliato 'a nu strato 'e nu mietro 'e anidride carboneca soleta ô lato 'e coppa, pe tramente 'o strato jè spisso uotto mmietre nt'ô llato 'e vascio. 'O chiatro sicco e 'o masco songo nzemmora ppecché 'o primmo cundenza cu nu calure cchiù vascio assaje e addonche aroppo a chello 'e ll'epoca quanno ffà frisco<ref>{{cita web|url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marspoles.html|titulo=Mars, polar caps.|autore=David Darling|acciesso=22 'e Noviembro 2008 |lengua=en}}</ref>. Tutt'e ruje 'e pole tenento desegne â mbrana 'e spirale ppe mmiezzo 'e ll'azzione ntr'â 'o cauro d{{v}}o Sole e 'a sobbremazzione e cundensazione d{{v}}o chiatro. Mpurzì 'e grannizze lloro cagnano siconn'â staggione<ref>{{cita web|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Geo....32..365P|titulo=How do spiral troughs form on Mars?|autore=J.D. Pelletier (2004)|acciesso=21 'e Noviembro 2017 |lengua=en}}</ref>.

== Satiellete natorale ==
{{Articulo prencepale|Satiellete natorale 'e Marte}}
[[File:Phobos deimos diff.jpg|thumb|upright=0.7|left|N'assuocio ntr'ê grannizze 'e Fobos e Deimos]]

Marte tene ruje satiellete natorale: [[Fobos (astronomia)|Fobos]] e [[Deimos (astronomia)|Deimos]]. Tutt'e ruje fujeno scupierte â [[Asaph Hall]] nt'ô 1877. E nuomme d{{v}}e lloro, ''Paura'' e ''Terrore'', allecuordano 'a [[metologgia grieca]], addù Fobos e Deimos accumpagnajeno 'o pate [[Ares]], [[Marte (dio)|Marte]] pp'e [[Rumane]], nt'â uerra. Nun jè chiaro cummo e si Marte pejaje ste ruje lune. Tutt'e ruje teneno n'orbeta â cateniello, abbecen'â ll'equatore, na cosa ca succere arraro. Tuttavota 'a cumposizzione lloro face penzà ca tutt'e ruje songo uggiette cumm'â ll'asteroide<ref>Jacobson, R.A., ''The Orbits and Masses of the Martian Satellites and the Libration of Phobos'', 2010, ''The Astronomical Journal'', vol. 139, n. 2, pp. 668-679.</ref>.

Fobos jè 'a cchiù gruossa d{{v}}e roje lune, mesoranno 26,6 km. Tene 'a 'nbriana 'e na preta scuonceca cu assaje cratiere, cu 'o cchiù gruosso ca se chiamma Stickney e ca cummoglia quase 'a mmità d{v}}a chiattezza soja. 'A supraffigia d{{v}}o satiellete jè cummegliata sana sana â [[regolite]], ca refrette sul'o 6 % d{{v}}a luce rd{{v}}o sole. 'A denzetà jè vascia assaje e allecorda 'e meteorite [[Condrite|condrite cravunacea]] e ffà penzà ca 'a luna fuje pejata d{{v}}o campo 'e tumità 'e Marte<ref>{{cita web|autore=Emily Lakdawalla|titulo= Phobos: New gravity data and an update on the Phobos-Grunt landing site| url= http://planetary.org/blog/article/00001697/|data=16 'e Attrufo 2008|editore= [[Planetary Society|The Planetary Society]] |acciesso=23 'e Majo 2017 |lengua=en}}</ref>. Ll'orbeta suoja ntuoro 'o chianeta russo jè 'e sett'ore 39 menutule, tene 'a forma 'e nu rutiello e jè luntana 'e 1º r'ô chianu 'e ll'equatore; tuttavoca, sicommo ca jè poco stabbele, pò fà penzà ca fuje pejato â pocu tiempo fa. Fobos tene nu periudo 'e orbeta cchiù vascio 'e chello 'e revotazzione 'e Marte; stu fatto o fà soriere â ll'Occaso e trasere â ll'Uorto nt'â sulo unnece aore. 'A renza cchiù luongo d{{v}}o satiellete tene 'a faccia sempe ppo chianeta matre, accussì comm'â Luna d{{v}}a Terra. Sicommo sta abascio 'a ll'autezza sincrona, Fobos s'adda abbecenà, nt'ê 50 meliune 'e anne c'anna abbenì, sempe 'e cchiù ô chianeta, nfin'â nzoperà 'o [[lemmeto 'e Roche]] e schiattarse<ref>''Physics of bodily tides in terrestrial planets and the appropriate scales of dynamical evolution'', 2007, ''Journal of Geophysical Research'', vol. 112, n. E12, pp. E12003.</ref>.

Deimos mmece jè 'a luna cchiù peccerella e cchiù â fora, sicommo ca jè 'e 15 km. Tene na 'nbriana 'e n'ellisse, e, abbenché tene na piccirella forza 'e tumità, tene nu gruosso strato 'e regolite ncopp'â supraffigia, ca cummoglie nu poco 'e cratiere facennola paré cchiù rregulare 'e Fobos<ref>Veverka, J.; Burns, J. A., pp. 527-529, 1980.</ref>. Mpurzì cumm'â isso mperrò tene 'a stissa cumposizzione 'e ll'asteroide. Deimos stà â fora 'e ll'orbeta sincrona e se leva â ll'Uorto e nce mette cchiù 'e ruje juorne ppe trammuntà â ll'Occaso, simbé ll'orbeta soja jè 'e trienta aore e decedotto mmenutule. 'O scrastamiento â Marte jè 'e 23459 km. Cumm'â Fobos, tene sempe â stessa faccia nt'ô cielo 'e Marte. Nt'ê punte Lagrangiane 'e ll'orbeta 'e Marte nce stanne mpurzine cierte [[Troiano (astronomia)|asteroide troiane]]. 'O primmo, [[5261 Eureka]], fuje truato nt'ô 1990. Annanzo nce fujeno (101429) o 1998 VF<sub>31</sub>, (121514) o 1999 UJ<sub>7</sub> e 2007 NS<sub>2</sub>. Nsarvamiento â UJ<sub>7</sub> ca sta nt'ô [[Punte 'e Lagrange|punto troiano]] L4, tutt'e ll'asteroide stanno nt'ô L5<ref name="asteroidi">{{cita web|url=http://www.minorplanetcenter.net/iau/lists/MarsTrojans.html|titulo=List Of Martian Trojans|acciesso=8 'e Abbrile 2009 |lengua=en}}</ref>. 'E magnituddene parute d{{v}}e lloro stanno ntr'â 16,1 e ô 17,8<ref name="asteroidi" />, pe tramente 'o semiasse cchiù gruosso lloro jè 'e 1,526 UA<ref name="asteroidi" />. Nu sturio accuoveto d{{v}}a [[sfera 'e Hill]] marziana, nsarvamiento â parte ê rinto â ll'orbeta 'e Deimos ca jè nvesibbele â luce refressa â Marte, jè na smentuta ô rovagno ì'e ll'ati satiellete ca passano 'a magnitudine paruta 'e 23,5, zoè nu raio 'e 90 m ppe n'albeto 'e 0,07<ref>{{cita web|url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0409522|titulo=A Survey for Outer Satellites of Mars: Limits to Completeness|autore=[[Scott S. Sheppard]], [[David Jewitt]] e Jan Kleyna|acciesso=17 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.

== Astronomia ncopp'â Marte ==
{{Articulo prencepale|Astronomia ncopp'â Marte}}
[[File:MarsSunsetCut.jpg|upright=1.4|thumb|Trammunto ncopp'â Marte leggestrato d{{v}}o Craterio Gusev ô 19 'e Majo 2005 d{{v}}a [[Spirit (rover)|Spirit]]]]
Grazzie 'o rovagno 'e na meta 'e satelliete, sonde e rover, se pò sturà ll'[[astronomia]] ncopp'â Marte. Si se fà nu assuocio cu 'a grannizza d{{v}}o nnevierzo, 'o scrastamiento ntr'â Terra e Marte jè piccirillo assaje; tuttavota se pò addunà 'e cierte luntananze nt'â ll'asservazzione astronomica d{{v}}o sestemma sulare cummo, verborazia, na nova pruspettiva d{{v}}a Terra e d{{v}}a Luna, d{{v}}e satiellete Fobos e Deimos e 'a ll'ati fenomene spiccicate 'a chille terriestre, cumm'ê ll'aurore e 'e [[Meteora|meteore]]<ref>{{cita web|url=http://www.nature.com/nature/journal/v435/n7043/abs/nature03603.html|titulo=Discovery of an aurora on Mars|autore=Jean-Loup Bertaux, François Leblanc, Olivier Witasse, Eric Quemerais, Jean Lilensten, S. A. Stern, B. Sandel e Oleg Korablev|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>.

[[File:Earth and Moon from Mars PIA04531.jpg|left|upright=0.9|thumb|'A Terra e 'a Luna futurafate d{{v}}o [[Mars Global Surveyor]] l'8 'e Majo 2003 (se pò veré porzì 'o Sud Amereca)]]
L'8 'e Majo 2003 ê 13:00 UTC 'o [[Mars Global Surveyor]] futugrafaje 'a Terra e 'a Luna nt'â cchillu mumiento abbecene assaje â ll'[[elongazzione]] angulare massema d{{v}}o Sole e â nu scrastamiento 'e 0,930 UA â Marte. 'E magnitudene parute fujeno −2,5 e +0,9<ref>{{cita web|url=http://www.msss.com/mars_images/moc/2003/05/22/|titulo=Earth, Moon, and Jupiter, as Seen From Mars. MGS MOC Release No. MOC2-368|autore= NASA, JPL, Malin Space Science Systems|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>. Sti magnitudene tuttavòta cagnano assaje ppe mmiezzo d{{v}}o scrastamiento e 'a pusizzione d{{v}}a Terra e d{{v}}a Luna. Â Marte se pò mporzì veré 'o [[Tranzeto d''a Terra â Marte|tranzeto d''a Terra]] annanz'ô Sole. 'O cchiù frisco fuje ll'11 'e Majo 1984<ref>{{cita web|url=http://space.jpl.nasa.gov/|titulo=Transit of the Sun by Earth from the center of Mars|autore=JPL Solar System Simulator|acciesso=11 'e Marzo 2009 |lengua=en}}</ref>, pe ttramento chillo annanzo se ntrojeta p'ô 10 'e Noviembro 2084. Fobos pare â Marte cu nu diametro angulare 'e nu tierzo a respietto 'e chello d{{v}}a Luna veruta d{{v}}a Terra, pe tramente Deimos pare na stella. Nu crestiano pò veré 'o tranzeto d{{v}}e ruje satiellete annanz'ô Sole mporzì sì ppe Fobos s'adda parlà 'e n'aggrisse d{{v}}a stella, pe tramente ca Deimos sarrìa cumm'â nu punto nt'ô cateniello d{{v}}o Sole.

[[Venere]] e [[Giove]] sarrìano nu poco cchiù lummenuse d{{v}}a Terra verute â Marte; Venere, simbé tene nu scrastamiento cchiù àuto e nu diametro angulare cchiù vascio 'e chillo d{{v}}a Terra, tene n'albedo cchiù àuta assaje, ppe mmiezzo d{{v}}a novolusetà soja. Simbé sanza mminute, accussì cummo veruto d{{v}}a Terra, trescarrìa nt'ô cielo marziano cu na magnitudine d{{v}}a parte 'e −3,2. Giove sarrìa nu poco cchiù lummenoso â respietto 'e cummo se vere d{{v}}a Terra, quanno sta int'â ll'[[Apposizzione (astronomia)|apposizzione]], sicommo ca tene nu scrastamiento cchiù vascio â Marte, e stralucesse 'e magnitudine −2,8<ref name="Perelman">{{cita|Perelman}}.</ref>.

==Bita ncopp'â Marte==
{{Articulo prencepale|Bita ncopp'â Marte}}
[[File:ALH84001 structures.jpg|250px|left|upright=0.9|thumb|Nu scantone d{{v}}o meteorite ALH 84001 arù se ponno veré cierte strutture â catena ammacare 'e reggene biologgeca (1996)]]
'O 16 'e Aùsto [[1996]] 'a rrevista [[Science]] nunziaje ca truaje nzaje ca facettero penzà ca nce steva bita ncopp'â Marte nt'ô meteorite [[ALH 84001]]<ref>''Search for Past Life on Mars: Possible Relic Biogenic Activity in Martian Meteorite ALH84001'', D.S. McKay, ''Science'', 1996, vol. 273, n. 5277, pp. 924-930.</ref>. Fatecajeno â truata 'e scenzate d{{v}}o [[Lyndon B. Johnson Space Center|Johnson Space Center]] (JSC) Dr. David McKay, Dr. Everett Gibson e Kathie Thomas-Keprta nzemmor'â na chiorma 'e ll'[[Uneverzetà 'e Stanford|Stanford University]] dereggiuta d{{v}}o Prufessò Richard Zare. 'O meteorite fuje truato addu ll'Allan Hills ([[Antartide]]) e fuje uno d{{v}}e primme rurece meteoriete truate ncopp'â Terra ca teneno 'e carattere chimmece d{{v}}o turreno marziano. Aropp'â n'anàlese microbiologgeca, mineraloggeca, geochimmeca e chimeca se penzaje ca nt'â ll'ebbreca ntr'â 'e quattre e treje meliarde 'e anne primma, quann{{v}}o chianeta jera cchiù ummeto e ngottato, ncopp'â Marte nce stevano bite spiccicate assaje 'e nanobattiere ca stevano ncopp'â Terra<ref>{{cita web|url=http://www2.jpl.nasa.gov/snc/nasa1.html|titulo=Meteorite Yields Evidence of Primitive Life on Early Mars|autore=Donald L. Savage, James Hartsfield, David Salisbury. Johnson Space Center, Stanford University|data=7 'e Aùsto 1996|acciesso=9 'e Mmarzo 2009 |lengua=en}}</ref>. 'E rresolte 'e stu sturio fujeno parate â cummuneta 'e scenziate ca truajeno na meta 'e allaje ncopp'ê resortate. 'O 17 'e Decembre [[2014]] 'o rover marziano [[Mars Science Laboratory|Curiosity]] seggellaje 'o rovagno 'e [[metano]] nt'â ll'atemosfera 'e Marte, cchiù 'e riece bote 'e valure standar, truanno asteme 'e mulecole organeche (cumm'ê cumpuoste 'e ll'[[idrogeno]], [[ossigeno]] e [[carbonio]]). Simbé jè na mpurtante scupierta, s'adda agghiostà 'e pise si 'a jonte 'e sti elemeniente jè 'o vero biologgeca, pecché 'o mmetano pò nascere mpurzì 'a pruciesse geologgece.

=== Allaje mpopulare ncopp'â bita ncopp'â Marte ===
Spisso, 'e furmazziune natorale ncopp'â su'raffiggia marziane fujeno ntreppecate cummo uggiette artificiale e nzaie 'e ll'asistenza 'e nu populo ntelligente. 'A [[Faccia ncopp'â Marte]] jè ll'asempio cchiù annummenato<ref>{{Cita web|url=http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Mars_Express/Cydonia_-_the_face_on_Mars|titulo=Cydonia - the face on Mars|editore=European Space Agency|acciesso=17 'e Abbrile 2016 |lengua=en}}</ref>.

== Nutarelle ==
{{references|3}}

== Bibbliografia ==
* {{cita libro |autore=Carr Michael H. |anno=2006 |titulo=The Surface of Mars., Cambridge Planetary Science Series |editore=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-87201-0 |url=http://www.cambridge.org/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521872010&ss=fro |lengua=en |cid=Carr}}
* {{cita libro |autore=Margaret Cheney |titulo=Tesla, man out of Time |anno=1981 |editore=Englewood Cliffs |lengua=en |cid=Cheney}}
* {{cita libro |autore=È. Dhorme |titulo=Les religions de Babylonie et d'Assyrie |cità=Parigi |anno=1945 |lengua=fr |cid=Dhorme}}
* {{cita libro |autore=Craig Glenday |anno=2009 |titulo=Guinness World Records |editore=Random House, Inc. |isbn=0-553-59256-4 |cid=Guinness}}
* {{cita libro|autore= Greco Pietro|titulo=L'astro narrante: La Luna nella scienza e nella letteratura italiana|url=https://books.google.sk/books?id=ObLUGZE6YXgC&lpg=PP1&dq=L'astro%20narrante&hl=it&pg=PP1#v=onepage&q=L'astro%20narrante&f=false|anno=2009|editore=Springer|isbn=978-88-470-1099-4|cid=Greco}}
* {{cita libro|autore= Grossinger Richard|titulo=Planetary Mysteries: Megaliths, Glaciers, the Face on Mars and Aboriginal Dreamtime|anno=1986|editore=North Atlantic Books|isbn=0-938190-90-3|lengua=en|cid=Grossinger}}
* {{cita libro |autore=Hartmann William K. |anno= 2003 |titulo= A Traveler’s Guide to Mars: The Mysterious Landscapes of the Red Planet |editore=Workman |cità=New York |isbn= 0-7611-2606-6 |lengua=en |cid=Hartmann }}
* {{cita libro|autore = Yakov Perelman; Arthur Shkarovsky-Raffe|anno = 2000|titulo = Astronomy for Entertainment|url = http://books.google.com/books?id=2Sc_eaR9c9UC&pg=PA147&lpg=PA147&dq=%22Earth+from+Mercury%22+magnitude&source=web&ots=ju57Pv7Co6&sig=8ZhhGanNpYqAxuhAmmGdTHhwNDE&hl=en|editore = University Press of the Pacific|isbn = 0-89875-056-3 |lengua=en |cid=Perelman}}
* {{cita libro |autore=Carl Sagan |titulo=Cosmos |anno=1980 |editore=Random House |cità=New York |lengua=en |cid=Sagan}}
* {{cita libro |autore=Seedhouse Erik |titulo=Tourists in Space: A Practical Guide |anno=214 |editore=Springer |ISBN=9783319050386 |lengua=en |cid=Seedhouse}}
* {{Cita libro |titulo=Space technology & planetary astronomy |autore=Joseph N. Tatarewicz |editore=Indiana University Press |anno=1990 |isbn=0-253-35655-5 |url=http://books.google.it/books?id=MnXQtlBcRFIC&pg=PA74&dq#v=onepage&q&f=false |lengua=en |cid=Tatarewicz}}
* {{cita libro |lengua=en |autore=Veverka, J., Burns, J. A. |capitulo=The moons of Mars |titulo=Annual review of earth and planetary sciences. Volume 8. |cità=Palo Alto, Calif. |editore=Annual Reviews, Inc. |anno=1980|url_capitolo=http://adsabs.harvard.edu/abs/1980AREPS...8..527V |cid=Veverka1980}}

== Vvoce pariente ==
* [[Asservazzione 'e Marte]]
* [[Orbete 'e Marte]]
* [[Satiellete 'e Marte]]
* [[Furmazzione 'e Marte]]
* [[Atemosfera 'e Marte]]
* [[Craterie 'e Marte]]
* [[Cartografia 'e Marte]]

== Ate prugiette ==
{{Interprogetto}}

== Jonte â fore ==
* {{Cita web|url=http://www.google.com/mars/|titulo=Google Mars, chianta d{{v}}a supraffigia 'e Marte|lengua=en}}
* {{Cita web|url=http://www.pianetamarte.net|editore=Pianeta Marte.net|titulo=Asplorazzione 'e Marte}}
* {{Cita web|url=http://www.media.inaf.it/tag/marte/|titulo=Marte|editore=Istituto Nazionale di Astrofisica}}
* {{Cita web|http://www.pianeta-marte.it|editore=Pianeta-Marte.it|titulo=Pianeta Marte}}

{{Articulo 'n vitrina|2 'e aùsto|2019}}

[[Categurìa:Marte]]
[[Categurìa:Chianite]]