Wikipedia:Ertegrafía cominése

Artícule scritte 'n
sud-laziale/cominése

Rafème é fenème

Na bòna ertegrafía cèrca de fà curresponne gle cchiù pessíbbele ogne fenème che ne rafème.

Gle cominése tè 27 rafiéme, de gle quale na bòna parte (17) è menevalènde, 8 suó pelivaliénde, ciérte suó diacrítece é une è chiamate rafème štrabbundande.

Rafiéme menevaliénde

Suó 17 (a, b, d, e, é, è, o, ó, ò, f, j, l, m, p, r, t, v), é suó chigle che ze scrívene comme ze prenúngene. Tiéve ne sule fenème currespennènde.

Vecale

• gle rafème a rappresènda gle fenème /a/, ch'è la vecale annanze arrapèrta no attennata;
• gle rafème e rappresènda gle fenème /ǝ/, ch'è la vecale cendrale mèdia. È quasce sèmbe átena, ma ze puonne trevà cèrte paròle addó è accendata: gle [ˈʎə], che [ˈkə], ecc.;
• gle rafème é rappresènda gle fenème /e/, vecale annanze mèsa chiusa no attennata. È sèmbe tòneca o mèsa tòneca;
• gle rafème è rappresenda gle fenème /ε/, vecale annanze mès’arrapèrta no attennata. È sèmbe tòneca o mèsa tòneca;
• gle rafème o rappresènda gle fenème /o/, vecale arrète mèsa chiusa attennata. Z’addòpra dénd'a le paròle paressítene gione [ˈdːʒoːnǝ], mogle [ˈmoʎːǝ], ecc.;
• gle rafème ó rappresènda gle fenème /o/, la štessa de ngima. Z'addòpra dénd'a le paròle essítene addó [aˈdːo], suó [ˈswo], ecc., é preparessítene mógleta [ˈmoʎ:ǝta], póneme [ˈponǝmǝ], ecc.;
• gle rafème ò rappresènda gle fenème /ɔ/, vecale arrète mèsa arrapèrta attennata. È sèmbe tòneca o mèsa tòneca.

Cunzenande

• gle rafème b rappresènda gle fenème /bː/, é ze prenungia sèmbe raddecchiata (radducchiamènde cunzenánteche);
• gle rafème d rappresènda gle fenème /d/;
• gle rafème f rappresènda gle fenème /f/;
• gle rafème j rappresènda gle fenème /j/, ch'è l'appressemande palatale senòra. Z'addòpra sulaménde mmiés'a du vecale raja [ˈraːja], pèje [ˈpεːjǝ], é a gle prengipie jére [ˈjeːrǝ], jamme [ˈjamːǝ] o, addecchiata, quanne ze palatalizza la /ll/ énd'a gle dialètte d'Aluite é de Pescenische: cappéjje [kaˈpːejː], cajjina [kaˈjːiːna];
• gle rafème l rappresènda gle fenème /l/;
• gle rafème m rappresènda gle fenème /m/;
• gle rafème p rappresènda gle fenème /p/;
• gle rafème r rappresènda gle fenème /r/;
• gle rafème t rappresènda gle fenème /t/;
• gle rafème v rappresènda gle fenème /v/.

Rafiéme pelivaliénde

Suó du vecale i, u, é sèi cunzenande c, g, n, s, š, z, tiéve tutte quande du feniéme currespennènde.

Vecale

• gle rafème i rappresènda gle fenème /i/ é gle fenème /j/, quište sule dòppe na cunzenande: chiésia [ˈkjeːsja], tiana [ˈtjaːna], ecc., o prima d’éssa: áine [ˈajnǝ], ecc.;
• gle rafème u rappresènda gle fenème /u/: ura [ˈuːra], paura [paˈuːra], pugle [ˈpuʎːǝ], é gle fenème átene /w/ annanz'a le vecale a, e, é, è, i, o, ó, ò, ú, es.: Uettòria [wǝˈtːɔːrja], aué [aˈwe], uúlepe [ˈwuːlǝpǝ], tu uúte? [ˈwuːtǝ], úua [ˈuːwa], ecc.

Cunzenande

• gle rafème c rappresènda gle fenème /k/ annanz'a a, o, ó, ò, u é 'nnanz'a na cunzenande, é gle fenème /tʃ/ annanz'a i, e, é, è, presèmbie: ciéndre [ˈtʃjendrǝ], cepolla [tʃǝˈpolːa], ecc.;
• gle rafème g rappresènda gle fenème /g/ annanz'a a, o, ó, ò, u é ‘nnanz'a na cunzenande (tranne l é n che gle quale forma ne digramma), é gle fenème /dʒ/ annanz'a i, e, é, è, presèmbie: Giuanne [ˈdːʒwanːǝ], aggènde [aˈdːʒεndǝ];
• gle rafème n rappresènda gle fenème /n/ é gle fenème /ŋ/, sse lúteme annanz'a /g/, presèmbie: angora [aˈŋgoːra], nganna [ˈŋganːa], nghippe [ˈŋgipːǝ], ecc.;
• gle rafème s rappresènda gle fenème /s/, frecativa alvielare sorda; rappresènda pure gle fenème /z/, frecativa alvielare senòra, quanne ze tròva annanz'a le cunzenande senòre /b/, /g/, /m/, /r/ é /v/, es. sbòtta [ˈzbɔtːa], sganassone [zganaˈsːoːnǝ], smòve [ˈzmɔːvǝ], sraggenà [zradːʒə'na], svavangià [zvava'ndʒa];
• gle rafème š rappresènda gle fenème /ʃ/, ma sule annanze a l’occlusiva dendale sorda /t/, es. štà [ˈʃta], aušte [aˈuʃtǝ] é a gle trigramme chi (/kj/) + vecale, es. šchiama [ˈʃkjaːma], arišchie [aˈriʃkjǝ], šchiòvete [ˈʃkjɔːvǝtǝ]; rappresènda pure gle fenème /ʒ/, frecativa poštalvielare senòra, ma sule annanz’a l’occlusiva dendale senòra /d/, es. sdellemmate [ʒdǝlːǝˈmːaːtǝ], sdemelugne [ʒdǝmǝˈluɲːǝ], é a gle trigramme ghi (/gj/) + vecale, es. šghiangà [ʒgjaˈŋga];
• gle rafème z rappresènda gle fenème /dz/, affrecata alvielare senòra, presèmbie: pranze [ˈprandzǝ], é gle fenème /ts/, affrecata alvielare sorda, presèmbie: priézze [ˈprjetːsǝ], zúcchere [ˈtsukːǝrǝ], ecc.

Rafiéme diacrítece

Suó lèttere che z'accócchiene che cèrt'ate pe prenengià suone che nen petíssene èsse rappresendate da ne rafème sule.

• L’h ne'rappresènda má ne suone é sèrve pe nzegnà la prenungia velare de c e g annanz'a a, e é i.
• La i diacríteca dòppe c, g, gl é sc va addeprata sule annanz'a a, o, ó, ò, u.

Gle rafème štrabbundande "q"

q è ne rafème che rappesènda (comme c) gle fenème /k/. È gle prime piézze de gle nèsse qu (/kw/).

Digramme

Gle digramme suó chembuošte da du rafiéme appeccecate. Ce ne štave 7: ch, ci, gh, gi, gl, gn, sc.

• c + h → ecclusiva velare sorda ch (/k/), addeprata annanz'a e, é, è, i;
• c + i → affrecata poštalvielare sorda ci (/tʃ/ ), addeprata annanz'a a, o, ò, u;
• g + h → ecclusiva velare senòra gh (/g/ ), addeprata annanz'a e, é, è, i;
• g + i → affrecata poštalvielare senòra gi (/dʒ/), addeprata annanz'a a, o, ò, u;
• g + l → laterale appressemande palatale gl (/ʎ/ ), addeprata annanz'a e, é, è, i. Gle nèsse bicunzenándeche /gl/ ze scrive ghl, presèmbie: nghlése [ŋgˈleːsǝ];
• g + n → nasale palatale senòra gn (/ɲ/ ), addeprata annanz'a a, e, é, è, i, o, ò, u. Gle nèsse bicunzenándeche /gn/ ze scrive ghn, presèmbie, a ciérte germanecisme é grecisme: ghnèis [ˈgnεis], vaghneriane [vagnǝˈrjaːnǝ], ghnòse [ˈgnɔːzǝ];
• s + c → frecativa poštalvielare sorda sc (/ʃ/ ), addeprata annanz'a e, é, è, i.

Trigramme

Gle trigramme suó chembuošte da tré rafiéme. Ce ne štave du: gli e sci.

• gl + i → laterale appressemande palatale gl (/ʎ/ ), addeprata annanz'a a, o, ò, u;
• sc + i → frecativa poštalvielare sorda sc (/ʃ/ ), addeprata annanz'a a, o, ò, u.

La síllaba

La síllaba è ne fenème o cchiù feniéme che cheštituíscene ne nziéme štábbele é recurrènde dénd'a la caténa parlata. Na síllaba pò èsse arrapèrta o chiusa.

Síllaba arrapèrta

Fenísce che na vecale é pò èsse chembòšta da na sola vecale a + ca, da cunzenande cchiù vecale a + ca, da du cunzenande cchiù vecale cra + pa, da tré cunzenande cchiù vecale scri + zze.

Le vecale puonne èsse cagnate da dettuonghe a tutte le peseziune: uo + rie; puè + re; spua + re; sprié + me.

Síllaba chiusa

Fenisce che na cunzenande é pò èsse chembòšta da na vecale cchiù cunzenande al + ma, da na cunzenande cchiù vecale cchiù cunzenande pal + la, du cunzenande cchiù vecale cchiù cunzenand štal + la, tré cunzenand cchiù vecale cchiù cunzenand štrez + zà.

Pure jécche, a gle pòšte e la vecale pò chembarì ne dettònghe: uor + te, puor + che, štuaz + ze.

Númmere de síllabe

Le síllabe ze spártene 'n menesíllabe (è, ví, tré) é 'n pelisíllabe (tò-re, pe-tè-ca, ab-be-ve-ra-tu-re).

Gl'acciénde

Acciénde tòneche

Gl'acciénde tòneche ze pò trevà:

• ngòpp'a la lútema síllaba (paròle essítene o mòzze: è, andó, magnà);
• ngòpp'a la penúltema (paressítene, comm'a la cchiùpparte e le paròle cominése: mòla, lèštra, peparuóle);
• ngòpp’a la terzúltema (proparessítene: máneche, féchete, selléccura);
• ngòpp’a la quartúltema: arriénnemigle [aˌrːjenːǝˈmiʎːǝ].

Acciénde ráfeche

Acciénde basse

Gl'acciénde ráfeche basse (ˋ) z’adda sèmbe scrive é z’addòpra:

• ngòpp'a la a finale de gle vèrbe a gle nfenetive de la prima cheniugazione, es.: alà, velà, demà, catamenà, ecc.;
• ngòpp'a la vecale arrapèrta è pe la rechenosce da la é chiusa;
• ngòpp'a la i finale de gle vèrbe a gle nfenetive de la tèrza cheniugazione, es.: ì, scì, renghì, z’arrangechì, ecc.;
• ngòpp’a la vecale arrapèrta ò pe la rechenosce da la o chiusa;
• ngòpp’a la u finale de cèrte parole é lecuziune, comm'a: lòche sciù, cchiù, appedù, abbasciù, ammangiasù, ecc.

Acciénde acute

Gl'acciénde ráfeche acute (ˊ) z'adda scrive:

• ngòpp'a la a finale de cèrte lecuziune comm'a: lòch'ellá, pe dellá, ecc.;
• sèmbe ngòpp'a la vecale annanze mèsa chiusa no attennata é (/e/), es. é, miéreche, ecc.;
• ngòpp'a le vecale chiuse i,o,u quanne chésse ze truóvene dénd'a paròle essítene, preparessítene, es.: í (pren. perz.), María, lescía, líbbere, apuó, ésse suó, gliuómmere, múcceche, ecc.;
• ngòpp'a la vecale arrapèrta a, dénd'a le paròle essítene (ma no gle vèrbe a gle nfenetive), preparessítene, es.: assá, ésse párlane, ránnera, ecc.

Peddecchiù ze métte quanne ce šta gle rišchie de chenfesione tra du paròle: má (avvèrbie) é ma (cuniunzione), éssa dá é da (prepesezione).

Nen z’adda métte, mméce:

• ngòpp'a le vecale de le paròle paressítene (che suó chélle che tiéve gl'acciénde tòneche ngim'a la penúltema síllaba).

Paròle che du acciénde

Pò capetà ca cèrte paròle tiéve du acciénde é quésse seccède spisse a chélle chembòšte.

Quann'è allescì, gl'acciénde tòneche cade sèmbe ngòpp'a la seconda parte de la paròla, es.: mèsanòtte, avémmaría, Biéglemónde, abbòttapezziénde, bònálma, bònanòtte, bònaséra, bòttammúre, vòtaciére, ecc.